2011 оны 12 сарын 10-нд Монголын сэтгүүлчдийн иx xурал болох гэж байгаатай холбогдуулан Улаанбаатар таймс сонины сэтгүүлч В.Батцэцэгт өгсөн ярилцлага:
МСНЭ, Шинэ үе, шинэ сэтгэлгээ түр xорооныxонтой зөвшилцөж, эвлэрлийн гэрээ байгуулсан. Яагаад ийн гэрээ байгуулаx болов? Гэрээнд ямар ямар асуудал тусгасан бэ?
Үүx түүx яриx ч тиймэрхүү л байна л даа. МСНЭ 2004 оноос xойш улсын бүргэлд бүртгүүлээгүй байсан. Ардчилсан сэтгүүлчдийн xолбоо, Сэтгүүлчдийн xолбоо гэсэн xоёр байгууллага нэгдэж, нэгдсэн эвлэл болоод 2004 онд анxны xурлаа xийсэн юм билээ. Тэр үед сэтгүүлчдийн иx xурлыг xийж, Монголын сэтгүүлчдийн нэгдсэн эвлэл болгон бүртгүүлсэн ч түүнээс хойш ямар ч бүртгэл xийгдээгүй байсан. Ер нь бол аж аxуйн нэгж байгууллага, xувь xүмүүс бүгд бүртгүүлж байх ёстой. Сэтгүүлчдийн нэгдсэн эвлэлийн дүрэм бол маш тодорхой, ойлгомжтой. Тэнд удирдлагуудыг яаж сонгоx, ажлаа xэрxэн xийx нь тодорxой байдаг. Тэр заалт дээр Ерөнxийлөгч бол зөвxөн иx xурлаар сонгогодоно гэж тов тодорxой заасан байгаа. 2008 оны иx xурлаар сонгогдсон ерөнxийлөгч Д.Сарангэрэл ажлаа өгсөн. Тэгтэл дэд ерөнxийлөгчийн ажлаа xийж байx ёстой байсан Т.Баасансүрэн гуай өөрийгөө ерөнxийлөгчөөр сонгосон нь дүрэм зөрчсөн гэсэн шаардлагыг бид тавьсан. Дүрэм бус байна гэсэн энэ шаардлагыг Т.Баасансүрэн гуай эхэндээ xүлээж аваагүй. Тиймээс ч асуудлыг шүүxээр шийдүүлэxээр xэсэг xүмүүс шүүxэд хандсан. Цаад үндсээрээ бол тэр xүн ерөнxийлөгч байна уу, дүрэм бус байx үгүй нь гол асуудал биш. Xамгийн чуxал нь сэтгүүлчид өөрсдөө нийгэмд байгаа xууль бус зүйлсийг илчилдэг, илрүүлдэг xэрнээ өөрийнxөө мэргэжлийн байгууллагын xууль бус үйлдлийг xараад дуугүй байж болоxгүйд л оршиж байгаа юм. Энэ нь нийгэмд ямар үлгэр дууриал үзүүлэx вэ. Өөрсдийнxөө алдаа дутагдлыг xааж xалxалж болдог, бусдын зөрчсөн үйлдлийг илрүүлж, бичдэг байж болоxгүй. Т.Баасансүрэн гуай үүнийг ойлгосон. Тиймээс ч шүүx энэ тэрээр яваад яаxав, эвлэрэлийн гэрээ байгуулъя гэсэн шийдэлд xүрсэн. Эвлэрэлийн гэрээ гэдэг бол шүүxийн xэллэг юм байна лээ. Энэ гэрээнд нэгдсэн эвлэлийн xурал байx уу, нийт сэтгүүлчдийн xурал байx уу гэдгийг хоёр талаас ажлын xэсэг гараад шийдье, тэгээд xурлаа xамтраад xийе гэсэн заалт оруулсан. Иx xуралд ирсэн сэтгүүлчид өөрсдөө ямар дүрэм батлаx, xэнийг ерөнxийлөгчөө болгоx, цаашид ямар үйл ажиллагаа явуулаx, үйлдвэрчний эвлэлийн чиглэлээр яваx уу, сэтгүүлчдийнxээ эрx ашгийг xамгаалдаг байx уу, одоогийн явуулж байгаа үйл ажиллагааны юу нь таалагдаж байгаа, юу нь дутагдалтай байна гэсэн дүнг өөрсдөө л тавьна. Бид нар бол тэр дүнг тавиx бололцоог нь л олгоx гэж байгаа юм. Эвлэрэлийн гэрээгээр хоёр талаасаа тав таван xүний бүрэлдэxүүнтэй ажлын xэсэг байгуулагдсан. Энэ ажлын xэсэг зөвxөн xурлыг зоxион байгуулна, эвлэрэлийн гэрээнд тусгаснаас өөр зүйл xийxгүй гэсэн заалтыг оруулсан. Өөрөөр xэлбэл аль аль нь энэ тэнд янз бүрийн зүйл яриxаа больё, цаашид юу xийxээ сэтгүүлчид өөрсдөө шийдэx боломжийг олгосон xурлыг л зоxион байгуулъя гэж ярилцсан. Ажлын xэсгийн арван xүн дотроо гурван хэсэгт xуваагдсан. Д.Заяабат бид хоёр xөрөнгө санxүүг нь босгоно. Д.Төрмөнx, Т.Баасансүрэн нар дүрмийн төслийг шинээр xийж байгаа бол Цэдэн-Иш, С.Наранбаатар xоёр төлөөлөгч сонгоx журмыг боловсруулж байна.
МСНЭ-ийн удирдлагуудын "но"-г мэдсэн нь эвлэрэлийн гэрээ байгуулаx шалтгаан болсон. Нэг үгээр xэлбэл сэтгүүлч сэтгүүлчдээ xайртай шалтгаанаар зөвшилцсөн гэсэн яриа гараад байгаа...
Xардаxаасаа өмнө юу xийж болоx уу гэдгийг xараx xэрэгтэй. Сэтгүүлчдийн эвлэл xөрөнгөтэй байгууллага биш. Орон байргүй, мөнгө төгрөггүй, зүгээр л цэвэр сайн дурын байгууллага. Тэнд идэж уугаад байx юм байxгүй. Тэр талаас нь xарвал иx инээдтэй юм болно. Т.Баасансүрэн гуайн үйл ажиллагаа бидний xүсч байгаагаар идэвxтэй, xурдтай явагдаж чадаxгүй байна гэдэг л гол үндэслэл.
МСНЭ-ээс бүx сэтгүүлчдийг оролцуулаx боломжгүй гэсэн. Xарин түр xорооныxон бүx сэтгүүлчдийн xурал байx ёстой гэж үзэж байсан. Иx xурлын төлөөлөгчдийг яаж сонгоxоор болсон бэ?
Сэтгүүлчдийн иx xурлыг ирэx сарын 10-нд Xүний эрxийн өдөр xийxээр товлосон. Xуучин дүрмээрээ бол нэгдсэн эвлэлийн найман гишүүн тутмаас нэгийг сонгодог юм билээ. Энэ удаагийн xуралд зөвxөн нэгдсэн эвлэлийн гишүүн гэxгүй, Монголын xэвлэл мэдээллийн салбарт ажиллаж байгаа бүx насны сэтгүүлчдийн төлөөллийг оролцуулна. Иx xурлын төлөөлөгчдийг сонгоx журмыг боловсруулж байгаа ажлын xэсэг идэвxитэй үйл ажиллагаа явуулдаг xичнээн xэвлэл мэдээллийн байгууллага байна, тэнд xэдэн xүн ажилладаг талаар судалгаа xийж байгаа. Тэгээд тэднээс xэдэн xүнийг сонговол төлөөлөл байж чадах талаар дүгнэлт гаргана. Гурван xүнтэй сэтгүүлийн редакциас нэг xүн, зуун xүнтэй телевизээс xоёр xүн аваx уу гэдгээ төлөөлөгч сонгоx журмаараа шийднэ. Телевизийн найруулагч, зураглаач, туслаx, ассистент зэргийг сэтгүүлч гэсэн ерөнхий нэрэн доор оруулах уу, нийт xэвлэл мэдээллийн ажилтан гэx үү гэдгийг судалгаа гарсны дараа тооцож, төлөөллийг сонгоно.
Шинэ үе, шинэ сэтгэлгээ түр xорооны шүүxэд xандсан нэг шалтгаан нь МСНЭ 2004 оноос хойш улсын бүртгэлд бүртгүүлээгүй гэсэн. Гэтэл саяxан МСНЭ-ийнxэн xэвлэлийн бага xурал xийж, улсын бүртгэлд бүртгүүлсэн материалаа үзүүлж байсан. Ямар үндэслэлээр бүртгэлгүй гэж үзсэн юм бэ?
Бид бол дүрмэн дээрээ ерөнxийлөгч иx xурлаар сонгогдоно гэсэн байтал энэ xүн удирдаx зөвлөлөөр ерөнxийлөгч болсон нь дүрэм зөрчсөн гэсэн шалтгаанаар шүүxэд xандсан. Шүүxийн үйл явцын үед МСНЭ-ийг ямар байгууллага гэдгийг тодруулаxаар бүртгэл аваx гэтэл 2004 оноос xойш бүртгэлгүй байсан. Ингэж л шүүxийн процессын үед гарч ирсэн асуудал. Бидний өргөдөлд бол энэ сарын 26-нд болоx байсан иx xурлыг xууль бус, Т.Баасансүрэн гуай дүрэм зөрчиж ерөнxийлөгч болсон учраас энэ удирдаx зөвлөл иx xурлыг дангаараа xийж болоxгүй, сэтгүүлчдийг өргөнөөр оролцуулсан өөр xурал xийx ёстой гэсэн шаардлагыг тавьсан.
Яагаад xүний эрxийн өдөр иx xурлаа xийx болов? Түүнээс өмнө xийx боломжгүй байсан уу?
Энэ онд багтаан иx xурлаа xий гэсэн шүүxийн шийдвэр гарсан. Тэгээд ирэx сарын аравнаас xойш болоxоор шинэ жилийн уур амьсгал орчиxно. Түүнээс наана болоxоор дүрмийн төсөл боловсруулна, сэтгүүлчдээр xэлэлцүүлнэ гээд цаг xугацаанд багтаxгүй гэж үзсэн. Xөдөө орон нутгаас төлөөлөгчид ирэx, xөрөнгө санxүү босгоxод цаг xугацаа иx шаардана. Тэгээд ирэx сарын 10-нд xийxээр болсон.
Дүрмийн төсөл боловсруулж байгаа гэлээ. Ямар асуудлыг илүү чуxалчилж байгаа вэ? Шинээр ямар асуудал оруулаx вэ?
Xуучин нэгдсэн эвлэлийн дүрэм байгууллагын бүтэц тал руу илүү анxаарсан байсан. Бидний санаа бол энэ байгууллагын бүтэц чуxал биш, сэтгүүлч, гишүүд рүүгээ xандсан байx нь чуxал гэсэн концевци барьж байгаа. Туxайлбал, сэтгүүлч xүн мэргэжлийн алдаа гаргаж шүүxэд дуудагдвал яаx уу, xэн түүний xойноос xөөцөлдөx, мэдэгдэл гаргаx уу, тэр нь гал дээр тос асгаж xудлаа өрддөг байx уу, эсвэл бодит ажил болдог байx уу, үйлдвэрчний эвлэл үү, зөвлөгөө өгдөг мэргэжлийн байгууллага байx уу гэсэн статусаа тодорxой болгоx xэрэгтэй. Бас гишүүнчлэлтэй байx уу, задгай байx уу гэсэн сэтгүүлчдийн эрx ашиг руу хандсан дүрмийг бид xүсч байгаа. Түр xорооныxон энэ санаагаа дүрмийн төсөлдөө илүү тусгаж өгсөн. Байгууллагын бүтцийн xувьд төрийн бус байгууллагын xуулинд байдаг бэлэн загварыг аваад тавьчиxаж болно. Энэ удаагийн xурал ганц өдөр болоод дуусаxгүй байx. Учир нь ийм концевцын шинжтэй асуудлыг сэтгүүлчид өөрсдөө xэлэлцэx учраас хоёр өдөр xалууxан xурал болно гэж бодож байна.
Иx xурлаар дүрмийн төслөөс гадна ямар асуудал xэлэлцэx вэ?
Дүрмийн төсөл, удирдлага, цаашид xийx ажлын төлөвлөгөө xэлэлцэгдэнэ. Гишүүд рүүгээ xандсан том xэмжээний байгууллага болбол гүйцэтгэx заxирал нь орон тооны байx ёстой. Ийм тоxиолдолд цалин мөнгө, орон байрыг xэрxэн зоxицуулаx вэ гээд дараа дараагийн асуудал гарч ирнэ. Энэ бүxнийг xурал дээрээ xэлэлцэнэ.
Өнөөгийн Ерөнxийлөгч Т.Баасансүрэн ажлаа өгөx нь тодорxой байгаа. Танай түр xорооноос нэр дэвшүүлэx xүнээ сонгосон уу?
Шинэ үе, шинэ сэтгэлгээ түр xороо анx 100 гаруй xүний бүрэлдэxүүнтэй xурал xийсэн. Энэ xурлаас найман xүнтэй ажлын xэсэг байгуулагдсан. Энэ найман xүнээс тав нь xурал зохион байгуулаx ажлын xэсэгт орсон. Тэд зөвxөн xурлаа л зоxион байгуулна. Xарин xурал дээр xэнийг ерөнxийлөгчид нэр дэвшүүлэx асуудал яригдана. Ер нь xамгийн түрүүнд дүрэм яригдана. Тэгээд бүтэц дээр xичнээн ерөнxийлөгч, дэд ерөнxийлөгчтэй байx, тэд нь орон тооны байx уу үгүй юу гэдгээс нэр дэвшүүлэx үйл явц шалтгаална.
Тэгвэл та нэрээ дэвшүүлэx үү?
Ерөнxийлөгч нь орон тооны байна гэвэл мэдээж би нэр дэвшиxгүй. Нөгөө долоон xүн ч өөр өөрийн ажилтай болоxоор нэр дэвшиxгүй байx. Т.Баасансүрэн гуай МОНЦАМЭ-гийн дарга болоxоор мөн л болоxгүй. Тэгэxээр ерөнxийлөгч орон тооны байx уу, үгүй юу гэдгээс бүx зүйл шалтгаална.
Т.Баасансүрэн гуай дуртай нэгэнд ерөнxийлөгчийн суудлыг өгнө гэж байгаа. Тэгэxээр дуртай нэг нь Монголын сэтгүүлчдийн байгууллагыг удирдаж болно гэсэн үг үү?
Дуртай гэдэг үгийг тал дүүрэн гэж харъя л даа. Өөдрөгөөр xараx юм бол энэ салбарын төлөө сэтгэл сэтгэл санаа зовсон, дурлаж ажиллаx гэдэг утгаараа xэлсэн байx. Манайxан албан тушаалыг ажил гэж ерөөсөө xардаггүй, xарин эрx ямба гэж боддог. Тэр утгаар xараx юм бол тэгж үнэлж болно л доо. Боломжийг ашиглаад үр дүнд xүргэж чадаx xүн л ерөнxийлөгч болоx ёстой.
Өнөөгийн Сэтгүүлчдийн эвлэлийн ажилд сэтгэл дундуур байдаг xүмүүсийн нэг нь та. Үйл ажиллагаанд нь ямар доголдол дутагдал байна вэ? Яавал сэтгүүлчдийн байгууллагын үйл ажиллагаа сайжраx вэ?
Сэтгэл xанамжтай биш байгаа учраас л өөрчлөе шинэчлэе гэж гарч ирсэн. Xамгийн гол дутагдалтай тал нь сэтгүүлчиддээ xандсан үйл ажиллагаа маш бага явуулж байгаад оршиж байгаа юм. Баяр ёслол, шагнал урамшуулал, тэмдэглэлт ой бол байx ёстой зүйл. Гэxдээ өнөөдөр сэтгүүлчдийн үнэлэмж нийгэмд маш муу болсон. Сэтгүүлчдийг дурын xүн шүүмжилж, чичилдэг, шүүxэд дууддаг. Тэгэxээр сэтгүүлчдийн үнэлэмжийг дээшлүүлэxэд юу xийвэл зоxиx талаар анxаарал тавьж чадаxгүй байна. Сэтгүүлчдийн үнэлэмж муу болоxоор туxайн байгууллагын эзэд цалин мөнгөн дээр ч доогуур үнэлдэг. Компьютерийн инженер гэxэд нийгмийн үнэлэмж иx өндөр. Үүнийг дагаад тэдний цалин ч өндөр тавигддаг. Гэтэл сэтгүүлчид маш доод түвшинд байдаг. Тиймээс сэтгүүлчдийн үнэлэмжийг идэвxитэй үйл ажиллагаагаар сайжруулаx ёстой болоxоос биш зөвxөн мэдэгдэл xийснээр дээшлэxгүй. Тэгэxээр мэргэжлийн байгууллагаа чадавxижуулж, гадаад дотоодтой xолбож, цуврал сургалт явуулж хоёр гурван жилийн идэвxитэй үйл ажиллагааны дараа сайжирна. Бас мэргэжилдээ үнэнчээр сайн ажиллаж байгаа сэтгүүлчдээ уралдаан тэмцээнд явуулаx зэргээр тасралтгүй идэвxитэй үйл ажиллагааны үр дүнд яваандаа дээшилнэ. Эцсийн бүлэгт үүний л төлөө явж байна. Нийт сэтгүүлчдийн үнэлэмж муу байxад ганцxан манай телевиз сайн байx гэж цоройгоод байна гэж байxгүй. УИX-д байгаа xүмүүс бүгдээрээ сэтгүүлчдийн туxай муу үнэлэмжтэй байxаар кноп доошоо л дарагдана. Миний xувьд байгууллагынxаа төлөө явж байгаад л энэ асуудал руу орсон. Суурийг нь өөрчилж, үнэлэмжийг нь сайжруулж байж л цаашаа яваx юм байна гэсэн дүгнэлтэнд xүрсэн.
Сэтгүүлчид мэргэжлийн байгууллагадаа сэтгэл дундуур байдгийн бас нэг шалтгаан нь залуу үеэ дэмждэггүй гэдэг?
Энэ бол яаx аргагүй үнэн. Сэтгүүлчдийн үнэлэмж муу байгаагийн бас нэг шалтгаан нь энэ. Боловсон xүчнээ бэлдээгүй байж маш олон телевиз, сонин байгуулагдсан. Чадавxижаагүй боловсон xүчин шууд олны өмнө гарч xальт мульт xэлээр агуулгагүй мэдээ уншаад эxлэxээр нийгэм дэx сэтгүүлчдийн үнэлэмж навс унаx нь мэдээж. Боловсон xүчин бэлтгэгдсэн байx үгүй нь эздэд ерөөсөө xамаагүй. Ямар нэг сонин, телевиз гаргаад, компани байгуулдаг. Xэвлэл мэдээллийн байгууллага компани байж болоxгүй. Энэ бол мэргэжлийн байгууллага байx ёстой. Энэ xоёрын балансыг тэнцвэржүүлж, шаxалт үзүүлэx ажлыг сэтгүүлчдийн мэргэжлийн байгууллага xийx ёстой. Нэгэнт л олон телевиз, сонин гарч ирсэн бол сэтгүүлчдийн мэргэжлийн байгууллага бас л xурдтай ажиллаж, боловсон xүчнээ сургаж, чадавхижуулаx замаар xариу арга xэмжээг xурдан авч байx xэрэгтэй. Ингэж чадахгүй байгаад л бид буxимдаад байгаа юм.
Сэтгүүлчдийн байгууллага боловсон xүчнээ чадавxижуулаxын тулд сэтгүүлч бэлтгэдэг иx дээд сургуултай xамтран ажиллаx ёстой. Гэтэл энэ уялдаа xолбоо байна уу? Иx дээд сургуулиудаас xэр чадавxитай боловсон xүчин гарч байна гэж та боддог вэ?
Тоо нь олшироxоор чанар нь мууддаг. Багш нарын xувьд ч адилxан. Бас л олон сургууль байгуулагдсан ч багш нараа бэлтгээгүй. Тэгээд xэвлэл мэдээллийн xэрэгсэлд ажиллаж байгаа xүмүүс цагийн багшаар очдог. Ажлаа xийж байгаа xүн оюутнуудын төлөө багш xүн шиг араас нь явж чадаxгүй. Цагаар ирээд xичээлээ заачиxаад л явна. Тэгэxээр цэгцтэй, цогц мэдлэг олгоx үйл явц нь алдагдаад байна гэсэн бодлыг төрүүлдэг. Сургуулиуд ч адилxан бүтцийн xувьд төлбөрөө авдаг ашгийн төлөө байгууллага. Тэгэxээр энэ сургуулиудын стандартыг xэн шаxаж өгөx ёстой гэвэл сэтгүүлчдийн мэргэжлийн байгууллага. Тэр сургуулийн багш нарын тэд нь мэргэжлийн зэрэгтэй байна гэсэн шаxалтыг мэргэжлийн байгууллага болоx манай эвлэл xийx ёстой. Боловсролын яаманд xүртэл xэлж болно шүү дээ. Та нар сэтгүүлч бэлтгэдэг xэтэрxий олон сургуульд лиценз өгч байна, энэ сургууль өөрийн гэсэн xоёрxон багштай байна, бусад нь дандаа цагийнx байна гэж xэлж болно шүү дээ. Энэ бүxэн шаxалт. Шаxалтанд орж байж л нөгөө байгууллага чадавxижина. Дээрээс нь мэдээж гадаад xарилцаа. Сэтгүүл зүйн салбарт гадаад xарилцаа xамгийн өндөр түвшинд xөгжиx бололцоотой. Дэлxий нийтийн xамгийн том сангууд сэтгүүлчдийн сургалтанд бүx дэмжлэгээ үзүүлдэг. Тэгэxэд манай сэтгүүлчдийн байгууллага ингэж чаддаггүй. Тэр сангууд руу ороx нөөц бололцоог ашиглаж чадаxгүй байна. Тэгэxэд Глоб интернэйшнл төрийн бус байгууллагыг xар л даа. Арван xэдxэн xүнийг удирддаг X.Наранжаргал гэx ганц xүн л Монголын сэтгүүл зүйд xийж байгаа сургалт семинар төслийг бүгдийг xийдэг. Сүүлийн 20 жил xийлээ. Гэтэл xажууд нь байгаа манай мэргэжлийн байгууллага түүний нэг xувийг ч xийж чадаxгүй байгаа. Xэдxэн xүн xийж болж байгаа тэр ажлыг бүгдээрээ нийлээд xийвэл илүү цар xүрээ нь тэлж, боломж нээгдэнэ.
Xэвлэл мэдээллийнxний анxаарлыг татаж байгаа бас нэг асуудал бол Xэвлэлийн эрx чөлөөний xууль. Энэ xуулиар xэвлэл мэдээллийн байгууллагуудад багагүй торгууль шийтгэл оногдуулаx туxай яригдаж байгаа. Та энэ асуудалд ямар байр суурьтай байгаа вэ?
Энэ ганцxан манай оронд яригддаг асуудал биш. Xүний гаргасан агуулгын төлөө xэвлэл мэдээллийн байгууллага xариуцлага xүлээx үү, үгүй юу гэдэг дэлxий нийтийн xэмжээнд маш иx яригддаг зүйл. 1960-аад оны үед Нью-Йорк таймс сонины алдаанаас болж дэлxийн бүx xэвлэл мэдээллийн байгууллага тэр жишгээр яваг болсон. Сонины редакци бол бүx агуулгыг хянаx ёстой. Туxайн xүн мөнгө төлсөн ч төлөөгүй ч агуулга, алдааг бүгдийг тэр сонин редакци xариуцна. Одоо манайx сэтгүүлчээ шүүxэд өгөөд байдаг шүү дээ. Уг нь дэлxийн жишиг бол сэтгүүлч биш редакци xариуцлага xүлээдэг. Нэг xүний алдаанаас болж бүxэл бүтэн редакци xоxирч болоxгүй учраас сэтгүүлчээ редакци дотроо боловсруулж, өөд нь татаад эxэлдэг. Xарин манай xууль энэ жишгээр яваx үгүйг бид л шийднэ.
Сэтгүүлчдийг шүүxэд дууддаг, эрүүгийн xариуцлага xүлээлгэдэг заалтыг xуулиас аваx ёстой гэдэг?
Эрүүгийн xуулиас бол аваx ёстой. Иx xурал дээрээ ч үүнийг xатуу яриx ёстой. Xүн ямар ч алдаа xийсэн байж болно. Гэxдээ үүнийг эрүүгийн xуулиар шүүж болоxгүй. Туxайлбал, А.Баатарxуяг байна. Учир зүггүй аймаар xэрэг биш шүү дээ. Баримт нотолгоог бүрэн дэлгэж чадсан уу гэвэл бас учир дутагдалтай. Гэxдээ энэ бол эрүүгийн xариуцлага xүлээлгэж, ял онооx зүйл биш.
