1911 оны Монголын үндэсний хувьсгалын дараахан Английн The Daily Telegraph сонины Оросыг хариуцсан сурвалжлагч Emile Joseph Dillon-ы Contemporary Review сэтгүүлийн 1912 оны 4 сарын дугаарч бичиж нийтлүүлж байсан "МОНГОЛ ХЯТАДААС САЛАН ТУСГААРЛАСАН НЬ" өгүүллийг төрийн соёрхолт түүхч О.Батсайхан саяхан монгол, англи, орос хэлээр эмхэтгэн хэвлэсний англи эхийг нь блогтоо оруулж байна. Түүх сонирхон судалдаг хүмүүст сэтгүүлчийн анхлан бичсэн эх хэл дээрх бичвэр нь илүү сонирхолтой байх болов уу гэж бодож, ийнхүү сийрүүлээ...
THE SECESSION OF MONGOLIA FROM CHINA
One of the most memorable events in this vexed decade will be the partition of China, and its disturbing sequels. For, to my thinking, disintegration is part of the price which the Chinese will pay for their change of regime. Last February I wrote: 'Yuan-shi-kai, dispute his ingenuity and resourcefulness, cannot 'keep the border provinces united with the centre. ...I feel 'disposed to look upon the ultimate loss of Manchuria as most probable, while the detachment- as a prelude to separation- of the North-Western provinces of Mongolia from the new Republic is a foregone conclusion'.
Events are now proving what the little-known story of Russia's relation's with Mongolia had led me to regard as virtually certain. Here is a brief outline of the narrative.
In the churchyard of Montmartre lies the body of Count Muravieff, who did more to further Russia's advance in the Far East than any other statesman known to history. Yet he was never more than Governor-General of Eastern Siberia. For negotiating the Treaty of Aigun, by which China ceded to Russia the Amur river up to its estuary, he received the title of Count Amursky. His policy was spirited, or one might say aggressive, and for that reason was disapproved by Prince Gortchakoff who, after the Crimean war, would fain let sleeping dogs lie.
Muravieff, however, cast his eye on Mongolia and Manchuria, and laid his plans psychologically. He sent a clever diplomatist, Despot Senovitch, to represent him in Urga, the capital of North-Western Mongolia. The position of the Machu dynasty was just then /1852/ precarious. The Taiping rebellion threatened to become a revolution. A war with England, and then with France, shook the Chinese Empire to its foundations. And Muravieff was resolved to pick up the fruits as soon as they should fall from the shaken tree. His plan was not actually to seize Mongolia or Manchuria. For it would never do to alarm the Powers by an appeal to force in the interest of aggrandizement. He resolved to encourage the Mongols to separate from China, and Manchurians to do the same. And he supplied them with excellent reasons, and buoyed them up with hopes. Mongolia, he argued, is united, not with China, but with the reigning House there, and once it ceases to reign, the connection is at an end. And he promised each of these people help from Russia. These promises and negotiations were carried on through the intermediary of Despot Zenovitch, whose interviews with Amban were secret. At an official interview, when both Ambans were present, the conversation was naturally guarded. Here is specimen of it:
WILL YOU WALK INTO MY PARLOUR? SAID THE SPIDER TO THE FLY
Despot Zenovitch: If it should please God to visit the reigning dynasty with some misfortune which Russia was powerless to ward off, and the Manchuria were succeeded by the Ming dynasty, Russia holds that, in that case, Manchuria and Mongolia should not acknowledge the sway of the Chinese dynasty, but should form separate principalities, with their own native rulers, and then we... will give them a helping hand.
The Mongolian Amban: I do not quite see how Mongolia and Manchuria will be separated from China.
Despot Zenovitch: That is only in case some calamity-God ward it off! - should 'happen'.
Mongolian Amban: But how will you detach Mongolia and Manchuria?
Despot Zenovitch: The Amban is surely aware that according to history, Manchuria, Mongolia and China were once independent realms.
Mongolian Amban: Yes, Is that the view of the Governor-General?
Despot Zenovitch: It is
Mongolian Amban: And others have been given to express it?
Despot Zenovitch: Everything I have been charged to tell you I have transmitted, without adding or curtailing anything...The Russian Government will never allow the Ming dynasty to rule Manchuria and Mongolia.
Mongolian Amban: You say that RUssia will detach Manchuria and Mongolia. How? Together?
Despot Zenovitch: Separately
Mongolian Amban: On whom will it depend to separate Mongolia from Manchuria?
Despot Zenovitch: On the inhabitants themselves. In a word, Russia being on good terms with both nations only wishes them well.
Mongolian Amban: Yes, I understand. But I an anxious to know that motives would stimulate the Mongols to cut their connection with Manchuria?
Despot Zenovitch: Mongolia united in herself all the conditions of an independent kingdom.
Despot Zenovitch advanced a little further on another occasion when he called on the Mongolian Amban. Presenting him with a silver cup filled with champagne, he expressed the hope to see Mongolia as free as the horse in the steppe without a bridle - but if anyone were to hold the reins, that it should be his friend the Amban. That fetched the Mongol. He at once called the interpreter and asked on a low tone of voice whether that was the wish of Despot Zenovitch only or of all Russians. The answer was that it was the desire of the Governor-General. The Slav charmer then repaired to the Manchu Amban and made him, too, a present of a silver cup, but addresses him in a different key. 'Long may the Manchu dynasty reign' he exclaimed 'above all nations like an eagle above all birds!'.
At the close of the year 1858 Despot Zenovitch had a long talk with Mongolian Amban's secretary, Totti, for whom he drew a picture of the past glories and present squalor of Mongolia and recommended independence as an elixir of national life. Totti acquiesced, but complained that the Mongols lacked troops, arms, and money.
Despot Zenovitch: Look to Russia. She is your hope. It is her wish that after the fall of the dynasty Mongolia should form a separate principality.
Totti: You have set before me in detail Russia's intentions respecting Mongolia. But probably she has other motives for desiring its independence?
Despot Zenovitch: Russia is so mighty that she has no need of your steppes.
Totti: But if after China's downfall Manchuria becomes a separate kingdom, will now Russia seek to subject Mongolia to it?
Despot Zenovitch: Mongolia must constitute a separate realm and the government of it will be confided, by Count Amursky's desire, to the Mongolian Amban Beysse.
Totti: But how, if besides the Khalkhas, the other ruling princes refuse to acknowledge his sway?
Despot Zenovitch: Force will constrain them to submit.
Totti: Tell me, when will the Governor-General begin to act?
Despot Zenovitch: It may be soon.
AFTER SIXTY YEARS COUNT AMUSKY'S DREAM COMMES TRUE
For various reasons the plans conceived by Count Amursky remained in the stage of pia desideria. Nothing came of them until the Manchu dynasty actually tell this year. And then they were realized in the manner foreshadowed by Despot Zenovitch. Russia's influence has been exclusively instrumental in detaching Mongolia from China. It is alleged by Germans that Russian soldiers fought in the ranks of the Mongols the other day against the Chinese in Lupinfu and that a Russian officer fell in the fray. It is also affirmed that the attack delivered by the Mongols, who are utterly unwarlike was prepared and begun on the territory of the Russian railway. What truth there is in these alligations, which cannot be passed over in absolute silence, I am unable to determine. Personally, I disbelieve them. This, however, is certain. When the Central Chinese Government was about to dispatch troops to put an end to the Mongolia rebellion, which stood not the ghost of a chance against China, Russia refused to convey them over her railway. To the remonstrances of the authorities in Pekin who grounded their request on treaty right, the answer was returned that Russia was resolved to remain neutral. And as troops could not be sent from China across the desert, an order came from Pekin to evacuate Lupinfu. And now Mongolia, or rather, that part of it to which Russians give this name, is independent. The ruler, however, is the Khutukhtu, a sort of Lamaist pope, who by nationality is a Tibetan.
Southern Mongolia, as represented by its six diets, refuses to be incorporate in the realm of the Khutukhtu because the monarch of it is not a Mongolian. They, too, are trying to set up for themselves apart from China. The last I heard of them was a statement that they endeavoring to borrow twenty million lans in order to create an army of 50.000 men, and were imploring Russia to lend them the same efficacious help which had stood the Khalkhas Mongols in such good stead. They have a candidate ready for the rank of Emperor as soon as they have proclaimed their empire. But they follow the lead of San Lamoi, ex-chief of the Japanese Intelligence department during the Russia-Japanese war, and Japan is alleged to be behind them. To the careful observer it is manifest that the secession of Mongolia will entail a Russian protectorate. And in time the protectorate will be extended to Northern Manchuria as well. For it is highly probable that Republican China, torn as it is by intestine feuds, distraught by divided counsels, and weakened by lack of funds, would none the less hold these provinces together if Russia did not side with the separatist. But against Russia the Republic is as powerless to-day as was Japan after her renunciation of the treaty of Shimonoseki. Mongolia gravitates towards the Slav Empire and is already drawn within its orbit. That is the view taken in Russia by those who make history there.
'We have but to cast a glance at the map in order to perceive that in the colonization of Asia we stopped short before reaching our natural frontiers... That is the place where it behooves us to be on our guard, to take preventive action and to watch. That is where we ought to hoist those Russian flags which, according to the covenant of one of the most steadfast Russia Tsars, must never be hauled down'.
From the standpoint of the law of nations Russia defends her action by contending that the union of Mongolia and China was personal and ceased to exist after the fall of the dynasty. That being so, Mongolia became a belligerent once she rose against the Republic, and Russia's declaration of neutrality was well-grounded.
THE ATTRACTIONS OF MONGOLIA
Truly, Mongolia is a prize well worth striving for. The well-watered valleys, the rich pasture lands, the dense forests, the mineral wealth, offer an almost irresistible temptation. The inhabitants - five millions all told - are meek, quiescent folk who love to vegetate and hate to toil. They are quite willing to be ruled by any strong nation, and are grateful if the rule is mild. So unenterprising are the people that every second son in a family is sent to a monastery and it is computed that five-eights of the adult male population are monks. From such as they no resistance need be feared. If the world-renowned Djinghis Khan were to rise from the dead, after his six hundred years absence, he would not recognize his warlike people in their pithless descendants. The staple crime committed in the country to-day is larceny. Murder is very rare.
Already there is an inrush of Russians into Mongolia. The country south of the Siberian district of Minussinsk attracts large numbers of merchants and industrials. Siberian traders from Tomsk, Irkutsk, and Barnaul are rigging out special expeditions solely for the study of the mineral treasures in which Mongolia is said to abound. Messrs. Saffianoff, Ivanitzky, Novomeysky, and others organized a party of explorers who have pentrated into the interior where they will take up valuable concessions. The district of Ussinsk offers attractions so powerful that the Russian Government is exerting itself to facilitate the enterprice of its subjects there. Garrage and other roads are being expeditiously constructed to the Mongolian frontier, not only for ordinary use but also for strategic purposes. It is stated that the new Emperor of Mongolia the Khutukhtu has despatched a representative to St.Peretsburg to negotiate a little loan of one hundred thousand pounds, and to offer a a guarantee the right of exploiting the mineral wealth of the country - gold, copper, and other minerals - for a long term of years. Great warehouses of Russian manufactured goods are being opened in Urga, Kobdo, Ulussutai, and other places. The desirability of constructing a railway to the Mongolian frontier has been mooted and is under consideration.
Gold exist in large quantities, it is said, and gold-seekers are wending thither in numbers. Stories told of the auriferous sands are highly exciting. True, the Chinese do not appear to have found fabulous treasures there. But then they had hardly a thousand workmen employed all told, and the way in which these labourers proceeded was absurdly primitive. Sand taken from the surface was put into bowls and then whirled round rapidly in water. Moreover, there was no stimulus to get the precious metal while the deterrents were formidable. The greed of the governing class was prohibitive. Subjects of the Tsar attempted to do better, but under the late regime their attempts were thwarted systematically. Now the country is thrown open to Russians, who probably for the first time in history seem alive to their opportunity and resolved to utilize it economically and politically.
That is one of the side sequels of the Chinese revolution.
2014-07-19
УЛС ТӨР БОЛ БАГААР АЖИЛЛАХ, БУСАДТАЙ ХАРИЛЦАХ УР ЧАДВАРТ СУУРИЛДАГ
2014 оны 5 сарын 20-ноос эхлэн хөдөөгүүр "Сумын чуулган" хийж нэлээн хугацаанд аялж ирсний дараа наадмын өмнөхөн "Өдрийн сонин"-д энэхүү ярилцлагыг аялалынхаа "тайлан" болгож өгсөн юм...
-Ардчилсан намаас энэ оныг дотоод сургалтын жил болгон зарлажээ. “Сумын чуулган” сургалт хэлэлцүүлэг зохион байгуулж байгаа юм байна. Гол ач холбогдлыг нь та хэрхэн тодорхойлж байна вэ?
-Тийм ээ. Ардчилсан намаас 2014 оныг дотоод сургалтын жил болгон зарлаж, анхан болон дунд шатны гишүүдийнхээ дунд дипломын болон богино хугацааны үе шаттай сургалтуудыг зохион байгуулж байна. “Сумын чуулган” сургалт хэлэлцүүлэг бол энэ ажлын хүрээнд хийгдсэн анхны том оролдлого. Одоогийн байдлаар зүүн, баруун болон говийн бүсийн 11 аймгийн 172 суманд байгаа намын анхан шатны 4500-аад гишүүддээ хүрч ажиллалаа. Анхан шатныхаа гишүүдэд багаар хамтран ажиллах, багийн дотор хэн болохоо хэрхэн таниж мэдэх дадлага суулгахаас эхлээд харилцааны арга барилын талаар оролцоог хангасан сургалтуудыг хөтөлбөртөө оруулсныг гишүүд талархан хүлээн авч байлаа. Үүнээс гадна гишүүдийнхээ санал бодлыг сонсож, намын анхан дунд дээд шатанд шийдвэрлэх шаардлагатай, тулгамдаж байгаа асуудлуудыг нь хэлэлцэж хамтран шийдвэрлэх үүднээс хэлэлцүүлэг өрнүүлсэнд гишүүд ихээхэн талархалтай байгаагаа илэрхийлж, санаа авахаар олон зүйлийг хэлэлцүүлгийн явцад гаргаж ирж байлаа. Эцсийн эцэст сонгуулийн үеэр айлын хаалга тогшиж амлалт өгдөг хүмүүс анхан шатны нэгж дээр ажилладаг намын гишүүд маань байдаг болохоор сонгуулийн бүрэн эрхийн хугацаа талдаа орж буй энэ үед тэдэнд хэлж ярих, сануулж сэрэмжлүүлэх олон зүйл байсан нь хэлэлцүүлгийн явцад тодоор ажиглагдаж байсан л даа.
-Тэгвэл энэхүү чуулганы цаад зорилго нь дараагийн сонгуульд бэлдэх үйл ажиллагааны нэг хэсэг гэж ойлгож болох уу?
- Эрх баригч намын сонгуулийн мөрийн хөтөлбөр сонгож гаргасан гишүүд, томилж байгуулсан засгийн газраараа дамжин хэрэгжиж байдаг. Харин нам мөрийн хөтөлбөр хэрэгжиж буй энэ цаг үед дараагийн сонгуулийнхаа бэлтгэл ажлыг эхлүүлж, хүний нөөцөө бэлдэж байдаг. Өнөөдөр намын өмнө тулгамдаж байгаа аливаа алдаа эндэгдэл дараа дахин давтагдахгүй байх нөхцлийг бүрдүүлэхийн төлөө хүний нөөцөө бэлтгэж, сургаж, чадавхижуулах нь миний эрхлэх ажлын жагсаалтын нэгд орж байгаа юм. Хүн хэдий ухаантай ч хэлэхээс наашгүй гэдэг шиг улс төр бол багаар ажиллах, бусадтай харилцах ур чадварт суурилдаг гэдгийг хүн бүр мэдэх юм шиг хирнээ яг сургалт зохион байгуулаад, тодорхой жишээн дээр ажиллаад ирэхээр санаж сэрэх олон зүйлийг хүмүүс анзаарч анхаардаг. Хүрч очин зохион байгуулж буй энэхүү сургалтаас гадна бид "Сум 330” хөтөлбөрийн хүрээнд Удирдлагын академитай хамтран төрийн захиргааны менежерийн эчнээ сургалтыг мөн жилийн өмнөөс хийж хэрэгжүүлж эхэлсэн. Саяхан анхны төгсөгчид маань дипломоо гардаж авлаа. Энэ сургалтанд хамрагдах хүмүүсийг мөн л сум бүрээс сонгон шалгаруулж авсан. Эхний ээлжинд 100 гаруй сонсогч суралцаж төгслөө. Удахгүй намрын сургалтад хамрагдах гишүүдийн сонгон шалгаруулалт эхэлнэ.
-Сургалт, хэлэлцүүлэг зохион байгуулах явцад хөдөө орон нутаг хэрхэн өөрчлөгдсөн байна вэ? Мөн орон нутгийн ард иргэдэд тулгамдаж байгаа ямар асуудлууд хөндөгдөж байна вэ?
- Ардчилсан намын сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрийг засгийн газар хэрэгжүүлж байгаатай адил орон нутгийн сонгуулийн хөтөлбөрийг аймгийн засаг захиргаа хариуцан хэрэгжүүлж байгаа. Тэгэхээр Шинэчлэлийн засгийн газраас явуулж байгаа “Монголдоо Бүтээцгээе” төсөл хөтөлбөрүүд бүх аймагт хийгдэж байна. Дэд бүтцийн асуудлууд, аймгийн төвийг хот болгох, 1000 айлын орон сууц, амины орон сууцны хөтөлбөрүүд, дулаан хангамж, жишиг сум, орон нутаг хөгжүүлэх болон сум хөгжүүлэх сангийн төсөл зэрэг томоохон хэмжээний хөтөлбөрүүд орон нутагт хэрэгжиж байна. Энэ бүхнийг төр өөрөө хийхгүй, хувийн хэвшлийнхний оролцоотойгоор хийдэг. Үүний тулд хувийн хэвшлийхэнд аль болох ээлтэй бодлогыг явуулж байж тэр байгууллагууд бизнесээ өргөтгөж энэ бүх бүтээн байгуулалтын ажлыг босгож ирэх юм. Хөдөө орон нутгийн иргэдэд орон нутгийн хөгжлийн сангийн төсөл хөтөлбөрүүд ихээхэн үр дүнтэй хэрэгжиж, тэдний амьдрал ахуйд мэдэгдэхүйц үр нөлөө үзүүлж байгааг оролцогчид хэлэлцүүлгийн явцад онцолж байсан.
- Энэхүү сургалт хэлэлцүүлэг сумдын нийт гишүүдийг төлөөлж ирсэн цөөхөн тооны гишүүдэд хүрч байгаа. Цаашид бүх гишүүддээ хэрхэн хүргэх вэ?
- Ардчилсан хувьсгал өнөөдөр 25-ны жил нь орж эрийн цээнд хүрлээ. Өнгөрсөн бүх хугацаанд бид намын үнэт зүйл, бодлогоо олон нийтэд хэрхэн хүргэх вэ гэдэг дээр буюу гадаад имиж дээрээ илүү анхаардаг байсан бол өнөөдөр төлөвшилдөө илүү анхаарах цаг нь болсон байна. Төлөвшил гэдэг бол үнэт зүйлс, бодлогоо бодит үйл хэрэг болгох институтын соёлыг бий болгон хөгжүүлэх чухал үйл явц юм. Сумын чуулганы хүрээнд бид нийт 330 сумаас ирсэн тухайн орчиндоо хамгийн идэвхтэй нөлөөтэй 8000 гаруй хүний дэлгэрэнгүй бүртгэлтэй болж байгаа. Цаашид бид энэ хүмүүсээ тогтмол мэдээллээр хангаж байхаас гадна сум бүрээс таван хүнийг сонгож сургагч багш болгон бэлтгэх юм. Сургалтанд суусан тэдгээр хүмүүс тухайн сум орон нутагтаа ирж бусаддаа мэдсэн сурсан бүхнээ түгээн, дэлгэрүүлэх маягаар цааш салбарлан бүх гишүүддээ хүрэх зорилт тавин ажиллаж байна.
-Ардчилсан хувьсгал өнөөдөр 25-ны жил нь орж эрийн цээнд хүрсэн гэлээ. Энэ хугацаанд ардчилал хэмээх мөн чанартаа хүрсэн болов уу?
-Ардчилсан хувьсгалын анхдагчид маань хуучин нийгмийг өөрчлөхийн тулд олон шинэлэг зорилтуудыг тавьж тэмцэж байсан. Тухайлбал хүний эрх, хувийн өмч, үг хэлэх эрх чөлөө, шашин шүтэх эрх чөлөө, төрийн хязгаарлагдмал оролцоо, хувь хүний хүсэл тэмүүлэл, хариуцлагын тогтолцоо, чөлөөт өрсөлдөөн бүхий зах зээл гэсэн урьд хожид байгаагүй үнэт зүйлсийн төлөө тэмцэж байсан. Социализмийн үед энэ бүхэн бүгд хаалттай байсан гэдгийг өнөөгийн залуус огт ойлгодоггүй, угаасаа байсан, байдаг л зүйл мэт энгийн ойлголт болсон. Монголын ард түмэн хамтдаа энэ 25 жилийн хугацаанд сайн сайхан амьдралынхаа дээрх бүх зорилтуудад аль хэдийнэ хүрч, энгийн хэрэглээ болгож чадсан шүү дээ. Одоо үүнийгээ цааш хадгалах, бататгах, үргэлжлүүлэх л үлдсэн гэж бид ойлгож байгаа. Эрхээ мэддэг хэрнээ үүргээ ухамсарлахаа больсон, хариуцлагын ухамсар гэдэг зүйлийг мартсан гээд өөлөх шүүмжлэх зүйл багагүй байна. Үүнийг бид хамтдаа ухамсарлаж, үзэл бодлынхоо төлөө нэгдэж, улс орноо хөгжлийн төлөө хамтдаа тэмцэх л үлдэж байна.
-Ардчилсан хувьсгалын 25 жилийн ой энэ жил тохиож байна. Ойн арга хэмжээг хэрхэн тэмдэглэхээр төлөвлөөд байна вэ?
- ХХ зуунд Монголд гурван том хувьсгал гарсны отгон нь 1990 оны ардчилсан хувьсгал. Энэ хувьсгалын үр нөлөө, ач холбогдол цаашид он жил өнгөрөх тусам, үе солигдох бүрт улам тодрох болно. Энэ жил тохиож буй ардчилсан хувьсгалын 25 жилийн ойгоор бид хувсгалд оролцсон анхдагчиддаа хүндэтгэл үзүүлэх, тухайн үеийн түүхийн мэдлэгийг шинэ залуу үеийнхэнд танилцуулах, дараагийн 25 жилд юу хийх талаар төлөвлөх зэрэг илүү ач холбогдолтой, цөөн тооны бодитой ажлуудыг хийхээр ярилцаж байна. МоАХ болон хувьсгалд оролцсон бусад эвсэл холбоод ч дор бүрнээ ойгоо үр бүтээлтэй тэмдэглэх тал дээр намтайгаа хамтран ажиллахаа илэрхийлээд байгаа.
-Ардчилсан намаас энэ оныг дотоод сургалтын жил болгон зарлажээ. “Сумын чуулган” сургалт хэлэлцүүлэг зохион байгуулж байгаа юм байна. Гол ач холбогдлыг нь та хэрхэн тодорхойлж байна вэ?
-Тийм ээ. Ардчилсан намаас 2014 оныг дотоод сургалтын жил болгон зарлаж, анхан болон дунд шатны гишүүдийнхээ дунд дипломын болон богино хугацааны үе шаттай сургалтуудыг зохион байгуулж байна. “Сумын чуулган” сургалт хэлэлцүүлэг бол энэ ажлын хүрээнд хийгдсэн анхны том оролдлого. Одоогийн байдлаар зүүн, баруун болон говийн бүсийн 11 аймгийн 172 суманд байгаа намын анхан шатны 4500-аад гишүүддээ хүрч ажиллалаа. Анхан шатныхаа гишүүдэд багаар хамтран ажиллах, багийн дотор хэн болохоо хэрхэн таниж мэдэх дадлага суулгахаас эхлээд харилцааны арга барилын талаар оролцоог хангасан сургалтуудыг хөтөлбөртөө оруулсныг гишүүд талархан хүлээн авч байлаа. Үүнээс гадна гишүүдийнхээ санал бодлыг сонсож, намын анхан дунд дээд шатанд шийдвэрлэх шаардлагатай, тулгамдаж байгаа асуудлуудыг нь хэлэлцэж хамтран шийдвэрлэх үүднээс хэлэлцүүлэг өрнүүлсэнд гишүүд ихээхэн талархалтай байгаагаа илэрхийлж, санаа авахаар олон зүйлийг хэлэлцүүлгийн явцад гаргаж ирж байлаа. Эцсийн эцэст сонгуулийн үеэр айлын хаалга тогшиж амлалт өгдөг хүмүүс анхан шатны нэгж дээр ажилладаг намын гишүүд маань байдаг болохоор сонгуулийн бүрэн эрхийн хугацаа талдаа орж буй энэ үед тэдэнд хэлж ярих, сануулж сэрэмжлүүлэх олон зүйл байсан нь хэлэлцүүлгийн явцад тодоор ажиглагдаж байсан л даа.
-Тэгвэл энэхүү чуулганы цаад зорилго нь дараагийн сонгуульд бэлдэх үйл ажиллагааны нэг хэсэг гэж ойлгож болох уу?
- Эрх баригч намын сонгуулийн мөрийн хөтөлбөр сонгож гаргасан гишүүд, томилж байгуулсан засгийн газраараа дамжин хэрэгжиж байдаг. Харин нам мөрийн хөтөлбөр хэрэгжиж буй энэ цаг үед дараагийн сонгуулийнхаа бэлтгэл ажлыг эхлүүлж, хүний нөөцөө бэлдэж байдаг. Өнөөдөр намын өмнө тулгамдаж байгаа аливаа алдаа эндэгдэл дараа дахин давтагдахгүй байх нөхцлийг бүрдүүлэхийн төлөө хүний нөөцөө бэлтгэж, сургаж, чадавхижуулах нь миний эрхлэх ажлын жагсаалтын нэгд орж байгаа юм. Хүн хэдий ухаантай ч хэлэхээс наашгүй гэдэг шиг улс төр бол багаар ажиллах, бусадтай харилцах ур чадварт суурилдаг гэдгийг хүн бүр мэдэх юм шиг хирнээ яг сургалт зохион байгуулаад, тодорхой жишээн дээр ажиллаад ирэхээр санаж сэрэх олон зүйлийг хүмүүс анзаарч анхаардаг. Хүрч очин зохион байгуулж буй энэхүү сургалтаас гадна бид "Сум 330” хөтөлбөрийн хүрээнд Удирдлагын академитай хамтран төрийн захиргааны менежерийн эчнээ сургалтыг мөн жилийн өмнөөс хийж хэрэгжүүлж эхэлсэн. Саяхан анхны төгсөгчид маань дипломоо гардаж авлаа. Энэ сургалтанд хамрагдах хүмүүсийг мөн л сум бүрээс сонгон шалгаруулж авсан. Эхний ээлжинд 100 гаруй сонсогч суралцаж төгслөө. Удахгүй намрын сургалтад хамрагдах гишүүдийн сонгон шалгаруулалт эхэлнэ.
-Сургалт, хэлэлцүүлэг зохион байгуулах явцад хөдөө орон нутаг хэрхэн өөрчлөгдсөн байна вэ? Мөн орон нутгийн ард иргэдэд тулгамдаж байгаа ямар асуудлууд хөндөгдөж байна вэ?
- Ардчилсан намын сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрийг засгийн газар хэрэгжүүлж байгаатай адил орон нутгийн сонгуулийн хөтөлбөрийг аймгийн засаг захиргаа хариуцан хэрэгжүүлж байгаа. Тэгэхээр Шинэчлэлийн засгийн газраас явуулж байгаа “Монголдоо Бүтээцгээе” төсөл хөтөлбөрүүд бүх аймагт хийгдэж байна. Дэд бүтцийн асуудлууд, аймгийн төвийг хот болгох, 1000 айлын орон сууц, амины орон сууцны хөтөлбөрүүд, дулаан хангамж, жишиг сум, орон нутаг хөгжүүлэх болон сум хөгжүүлэх сангийн төсөл зэрэг томоохон хэмжээний хөтөлбөрүүд орон нутагт хэрэгжиж байна. Энэ бүхнийг төр өөрөө хийхгүй, хувийн хэвшлийнхний оролцоотойгоор хийдэг. Үүний тулд хувийн хэвшлийхэнд аль болох ээлтэй бодлогыг явуулж байж тэр байгууллагууд бизнесээ өргөтгөж энэ бүх бүтээн байгуулалтын ажлыг босгож ирэх юм. Хөдөө орон нутгийн иргэдэд орон нутгийн хөгжлийн сангийн төсөл хөтөлбөрүүд ихээхэн үр дүнтэй хэрэгжиж, тэдний амьдрал ахуйд мэдэгдэхүйц үр нөлөө үзүүлж байгааг оролцогчид хэлэлцүүлгийн явцад онцолж байсан.
- Энэхүү сургалт хэлэлцүүлэг сумдын нийт гишүүдийг төлөөлж ирсэн цөөхөн тооны гишүүдэд хүрч байгаа. Цаашид бүх гишүүддээ хэрхэн хүргэх вэ?
- Ардчилсан хувьсгал өнөөдөр 25-ны жил нь орж эрийн цээнд хүрлээ. Өнгөрсөн бүх хугацаанд бид намын үнэт зүйл, бодлогоо олон нийтэд хэрхэн хүргэх вэ гэдэг дээр буюу гадаад имиж дээрээ илүү анхаардаг байсан бол өнөөдөр төлөвшилдөө илүү анхаарах цаг нь болсон байна. Төлөвшил гэдэг бол үнэт зүйлс, бодлогоо бодит үйл хэрэг болгох институтын соёлыг бий болгон хөгжүүлэх чухал үйл явц юм. Сумын чуулганы хүрээнд бид нийт 330 сумаас ирсэн тухайн орчиндоо хамгийн идэвхтэй нөлөөтэй 8000 гаруй хүний дэлгэрэнгүй бүртгэлтэй болж байгаа. Цаашид бид энэ хүмүүсээ тогтмол мэдээллээр хангаж байхаас гадна сум бүрээс таван хүнийг сонгож сургагч багш болгон бэлтгэх юм. Сургалтанд суусан тэдгээр хүмүүс тухайн сум орон нутагтаа ирж бусаддаа мэдсэн сурсан бүхнээ түгээн, дэлгэрүүлэх маягаар цааш салбарлан бүх гишүүддээ хүрэх зорилт тавин ажиллаж байна.
-Ардчилсан хувьсгал өнөөдөр 25-ны жил нь орж эрийн цээнд хүрсэн гэлээ. Энэ хугацаанд ардчилал хэмээх мөн чанартаа хүрсэн болов уу?
-Ардчилсан хувьсгалын анхдагчид маань хуучин нийгмийг өөрчлөхийн тулд олон шинэлэг зорилтуудыг тавьж тэмцэж байсан. Тухайлбал хүний эрх, хувийн өмч, үг хэлэх эрх чөлөө, шашин шүтэх эрх чөлөө, төрийн хязгаарлагдмал оролцоо, хувь хүний хүсэл тэмүүлэл, хариуцлагын тогтолцоо, чөлөөт өрсөлдөөн бүхий зах зээл гэсэн урьд хожид байгаагүй үнэт зүйлсийн төлөө тэмцэж байсан. Социализмийн үед энэ бүхэн бүгд хаалттай байсан гэдгийг өнөөгийн залуус огт ойлгодоггүй, угаасаа байсан, байдаг л зүйл мэт энгийн ойлголт болсон. Монголын ард түмэн хамтдаа энэ 25 жилийн хугацаанд сайн сайхан амьдралынхаа дээрх бүх зорилтуудад аль хэдийнэ хүрч, энгийн хэрэглээ болгож чадсан шүү дээ. Одоо үүнийгээ цааш хадгалах, бататгах, үргэлжлүүлэх л үлдсэн гэж бид ойлгож байгаа. Эрхээ мэддэг хэрнээ үүргээ ухамсарлахаа больсон, хариуцлагын ухамсар гэдэг зүйлийг мартсан гээд өөлөх шүүмжлэх зүйл багагүй байна. Үүнийг бид хамтдаа ухамсарлаж, үзэл бодлынхоо төлөө нэгдэж, улс орноо хөгжлийн төлөө хамтдаа тэмцэх л үлдэж байна.
-Ардчилсан хувьсгалын 25 жилийн ой энэ жил тохиож байна. Ойн арга хэмжээг хэрхэн тэмдэглэхээр төлөвлөөд байна вэ?
- ХХ зуунд Монголд гурван том хувьсгал гарсны отгон нь 1990 оны ардчилсан хувьсгал. Энэ хувьсгалын үр нөлөө, ач холбогдол цаашид он жил өнгөрөх тусам, үе солигдох бүрт улам тодрох болно. Энэ жил тохиож буй ардчилсан хувьсгалын 25 жилийн ойгоор бид хувсгалд оролцсон анхдагчиддаа хүндэтгэл үзүүлэх, тухайн үеийн түүхийн мэдлэгийг шинэ залуу үеийнхэнд танилцуулах, дараагийн 25 жилд юу хийх талаар төлөвлөх зэрэг илүү ач холбогдолтой, цөөн тооны бодитой ажлуудыг хийхээр ярилцаж байна. МоАХ болон хувьсгалд оролцсон бусад эвсэл холбоод ч дор бүрнээ ойгоо үр бүтээлтэй тэмдэглэх тал дээр намтайгаа хамтран ажиллахаа илэрхийлээд байгаа.
Эдийн засгийн асуудлыг тогтвортой авч явах бодлоготон хэрэгтэй байна
"Өдрийн сонин"-ы сэтгүүлч Мөнхтөрийн буулгасан энэ ярилцлага 2014 оны 04 сарын 26ны дугаарт нийтлэгдэж байлаа...Энэ үед УИХ-аар УИХ, ЗГ-ын бүтцийг өөрчлөх, Х.Тэмүүжин сайдыг огцруулах г.м халуун сэдвүүд ид хэлэлцэгдэж байсан юм...
-Эрх баригч хүчин сүүлийн үед хамгийн их асуудалтай байна. Улс орны дутуу, хатуу бүхнийг үүрэхийн зэрэгцээ гишүүнээ хөөх, сайдаа огцруулах, Засгийн газраа хэрхэх вэ гэх мэтээр. Энэ бүхэнд АН ямар байр суурьтай байгаа бол?
-Улс орны эдийн засаг сайнгүй байгаа. Дэлхийн эдийн засгийн хямрал болж, урд хөрш худалдан авалтаа багасгасан байна. Дээрээс нь тавьсан өрийн тухай гээд олон асуудал бий. Эндээс дүгнэхэд эдийн засгийнхаа эрх ашгийг бодвол Засгийн газар тогтвортой байх нь хамгийн чухал.
Сүүлийн 24 жилийг аваад үзэхэд дөрвөн жилийн хугацаанд тогтвортой ажилласан Засгийн газар байдаггүй. МАН-ын үед ч тэр манай үед ч тэр. Засгийн газар тогтворгүй байдалд яагаад ордог вэ гэвэл эдийн засаг тогтворгүй болохоор хүмүүс буруутанг хайж эхэлдэг юм байна. Буруутан нь удирдаж буй хүмүүс болж таарна.
Учир нь хүмүүс бүх зүйлийг хурдан хийхийг шаардаж, хүлээлт үүсгэдэг. Харин эдийн засгийн өөрчлөлт удаан хугацаанд явагдаж мөн хэмжээний стратеги, төлөвлөлт, түүнд хүрэх амаргүй даваагаар хэмжигддэг. Тэгэхээр энэ утгаараа дөрвөн жил байтугай урт хугацааны тогтвортой байдал шаардлагатай.
Дээр нь удирдаж байгаа хүмүүсийнх нь үзэл бодол, ааш авир, харилцаа гээд бүхэн нь тогтвортой байх ёстой. Гэтэл эдийн засгийн үндсэн асуудлыг хариуцаж байгаа хүмүүс нь бодлого нь, ааш авир нь тогтворгүй байгаа хэрнээ гаднаа тогтвортой мэтээр харагдуулж байгаа нь үл итгэлийг төрүүлээд байгаа юм. Тэгэхээр эдийн засгийн асуудлыг тогтвортой авч явах бодлоготон хэрэгтэй байна. Үүнийг дотроо ч тэр, гаднаас ч ярьж байна. Эдийн засгийн хүндрэлийг эмчлэхгүй, заслаа хийхгүй бол хувь хүнтэй нь ярихаас аргагүй.
-Баасан гаригт АН-ын Хяналтын хороо хуралдаж шийдвэрээ гаргасан байна. хяналтын хорооныхоо саналтай та нэгдэж байгаа юу. Намын удирдлагууд тань асуудалд яаж хандаж байгаа юм бол?
-Эсрэг санал өгсөн гишүүдийн цаад санаа нь миний саяын ярьсантай утга нэг. Эдийн засагт санаа зовсон хүмүүс л байгаа. Ерөнхий сайд ганцаараа зүтгэж бүх зүйлд оролцоод яваад байна. Гэхдээ гол тулгуур болж байгаа хүмүүсээ, баганаа сайжруулахгүйгээр энэ том ачааг дийлэхгүй. Тиймээс хүчээ сэлбэе гэж асуудлыг эрүүл саруулаар харж байгаа хүмүүс яриад байгаа юм. Ерөнхийлөгч ч сая ярилцлагадаа хэллээ.
Хамгийн гол нь хүчээ тэнцүүлж явна гэдэг дээр санал нэгдэх ёстой. Харин баасан гаригт хуралдсан Гүйцэтгэх зөвлөл, хяналтын хорооны хурал ойлгомжтой. Гүйцэтгэх зөвлөл Хууль зүйн сайдын асуудлыг авч хэлэлцээд хамгаалж үлдэх ёстой гэсэн байр суурьт нэгдсэн. Хяналтын хороо Р.Бурмаа гишүүний асуудлыг мөн хэлэлцлээ. Хяналтын хороо нь намын Их хурлаар байгуулагддаг намын дарга хийгээд хэрэг эрхлэх газарт хамааралгүй бие даасан байгууллага. Энэ хороо өргөдлийн дагуу асуудлыг хэлэлцдэг журамтай.
Санал хураалт явагдсанаас хойш орон нутгийнхан асар их эмзэгээр хүлээж авсан байна. Ингээд 1996 оны алдаа давтагдах вий гэсэн эмзэглэлээр 13 аймгаас “Р.Бурмаа гишүүнд хариуцлага тооцох ёстой” гэсэн өргөдөл ирсэн.
Хэлэлцээд намаас хасах ёстой гэж үзсэн нь Р.Бурмаа хувиараа бус намд өгсөн саналаар УИХ-д орж ирснийх. Дүрмээр намын шийдвэрийг зөрчин сонгож байгуулсан Засгийн газрыг огцруулахад дэмжлэг болбол намаас хасна гэсэн заалттай. Гэхдээ гишүүнийг хасах асуудлыг тийм хурдан гаргаж болохгүй. Хяналтын хорооны шийдвэрийг ҮЗХ-гоор хэлэлцүүлж дэмжвэл тухайн хүнийг гишүүнчлэлээс хасна гэдэг. Тэгэхээр Р.Бурмаа гишүүнд үнэхээр хариуцлага тооцох ёстой гэж үзэж байвал ҮЗХ хуралдана.
-Асуудал эрчээ авчихлаа. ҮЗХ хэзээ хуралдаж энэ бүхэндээ хэзээ цэг тавих юм бол?
-Саяын хэлдгээр асуудлыг шийдье гэсэн чин хүсэлтэй хүмүүс байвал ҮЗХ-ны гишүүдийн гуравны нэгээс доошгүй нь гарын үсэг зурж хурлаа хуралдуулъя гэсэн зарыг тавих ёстой. Мөн намын дарга тийм хүсэлтэй байвал хурлыг зарлаж болно. Ингэж ҮЗХ хуралдаад олонхи нь дэмжвэл намаас хасна гэсэн үг.
-Эсрэг санал өгсөн гурван гишүүн ард нь бий. Тэд тойргоос сонгогдсон ч АН- ын нэрээр УИХ-д сууж байгаа шүү дээ?
-Улс төрийн намуудын дотоод асуудлыг зохицуулах хууль нь 2005 онд гарсан. Хуулийг баталж байх үед манай улс мажоритар системээр сонгуулиа явуулдаг байсан. Гэтэл 2012 оны сонгуулиар холимог систем үйлчлэх болсон. Холимог тогтолцоогоор явж байгаа энэ тохиолдолд намын харьяаллыг яах вэ гэдэг зохицуулалт байхгүй. Тойрогт нэр дэвшигчид хэдийгээр намын нэрээр явж байгаа ч тухайн хүнд нь итгэж саналаа өгдөг. Тэгэхээр тухайн тойргийн иргэдийн асуудал болж байгаа юм.
Ерөнхийлөгч сонгож явуулсан иргэд нь гишүүндээ хариуцлага тооцдог болох заалтыг оруулъя гээд байгаа нь ийм утгатай. Энэ бол намаас хамаарах асуудал биш. Гэхдээ намын дүрэмд Засгийн газрыг огцруулахад санал нэмсэн бол гэж заасан байдаг. Харин Р.Бурмаа гишүүнийг намаас хасах асуудал нь намын дүрэмд заасан томъёолол биш байсан. Үүнийг хяналтын хороо шууд утгаар нь авч үзсэн нь эргэлзээтэй байгаа.
-Гэхдээ л утга нэг биз дээ?
-Хуулийн заалтууд нь өөр. Засгийн газрын 50 хувь нь огцорсон тохиолдолд бас Ерөнхий сайд огцорсон тохиолдолд кабинет тэр чигээрээ огцордог. Ийм заалтууд огт байгаагүй. Үүнийг ялгаж салгах ёстой байсан байх.
-Засгийн газрын тулгуур баганаас сольж, хүч сэлбэе гэж та дээр хэлсэн. Тэгэхээр яг хэн хэнийг явуулах нь зүйтэй гэж үзэж байгаа юм?
-Хөрөнгө оруулагч тэр улсын тогтвортой байдлыг харна. Хэрэгжүүлж байгаа хүн нь хэр итгэл үнэмшилтэй хүн бэ гэдгийг харна. Мөн яриа хөөрөө хийхэд боломжийн, бизнес сэтгэлгээтэй хүн байна уу гэдгийг нь бас харна. Энэ бүгд шалгуурт эдийн засгийн бодлогыг авч яваа яам тэнцэхгүй байна. Бодлого алга, хөгжлийн. стратегиа боловсруулахгүй байна.
Өөрийнх нь өнгөрсөн хугацаанд санаачилж, кноп дарж байсан бүх санал нь дандаа эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын эсрэг байсан. 68 хувийн татварын асуудлаас эхлээд. Энэ тохиолдолд хөрөнгө оруулагчид бодно биз дээ. Банк зээл өгөхдөө баталгаа шаарддаг шиг. Яг л түүнтэй ижил. Дотоодын хөрөнгө оруулагчид ч гэсэн бүх үйлдлээ зогсоочихоод байгаа юм.
-Хамгийн түрүүнд Д.Ганхуяг, Н.Батбаяр сайд солигдоно гэсэн үг үү?
-Солигдох, солигдохгүй дээ асуудлын гол нь биш. Энэ хүмүүстээ шаардлага тавьж, хариуцлага тооцох хэрэгтэй гэж үзэж байна. Нам дотроо бүхнийг ярья. Болж байгаа юм уу, үгүй юм уу. Энэ чигээрээ явахад хөрөнгө оруулагчид 2016 он гэхэд ирэх үү. 2016 оноос наана хөрөнгө оруулагчид ирж эдийн засгийг эрүүлжүүлэхэд туслах уу ийм л асуудалд хариулт авах хэрэгтэй байгаа байхгүй юу.
-АН төрийн эрхэнд хоёр жил ажиллахад хамгийн муу нөлөө үзүүлсэн хүмүүсээ ярилгүйгээр явуулах ёстой юм биш үү?
-Үр дүн хурдан харагддаггүй учраас бид хүлээсэн. Өнөөдөр хүлээх цаг зогсч шахаж шаардах, ярих, хариуцлага тооцох цаг хөдөлсөн гэж харж байна. Эхний үр дүн харагдах хугацаа өнгөрлөө гээд эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоногийн хөтөлбөрийг гаргалаа. Энэ хүмүүс хийхгүй байгаа учраас УИХ, бүлэг, нам идэвхийлэн орж байна.
-Засгийн газрын кабинет, төрийн бодлогод ойрын хугацаанд салхи орох юм байна гэж ойлголоо. Хуулийн өөрчлөлтөөр асуудлыг шийдэх нь үү?
-Салхийг оруулах ёстой. Түүний төлөө явах ёстой гэж бодож байгаа. Гэхдээ ямар шалтаг, шалтгаанаар вэ. Хуулийн өөрчлөлтөөр үү. Эсвэл тэр хүмүүсээ авч хэлэлцээд үү гэдэг тусдаа асуудал. Тодруулбал, шууд барьж аваад хагалгаагаа хийлгүйгээр тойруу замаар явж байсан асуудлыг татан оролцуулаад хийх нь зарчмын хувьд алдаатай. Дахин хэлбэл хуулийн өөрчлөлтөөр Засгийн газрыг огцруулахгүй. Болохгүй байгаа асуудлаа дотроо сайтар ярилцаж байж шийдэх учиртай.
-Бас Х.Тэмүүжин сайдын асуудал байна. Эхний санал хураалтаар бараг 100 хувь огцруулах ёстой гэж үзсэн. Тэр дунд АН-ын олон гишүүн байна билээ?
-Х.Тэмүүжин гишүүний монголчуудын хувьд том хэмжээний суурь шинэчлэлтийг хийсэн. Энэ шинэчлэл өмч хувьчлалтай тэнцэхүйц өргөн судалгаа, өргөн хүрээг хамарч хийгдэх ёстой. Өмч хувьчлал явагдахад тасхийтэл шийдвэр гараад үр дүнд нь 40 гарсан олон хүүхэдтэй ээжүүд ганзага үүрээд үлдсэн ш дээ. Үүнтэй төстэй шинэчлэлийг хийлээ гэж олон хүн шүүмжилж байгаа.
Яагаад гэвэл бид түүхээсээ суралцах ёстой байтал огцом өөрчлөлтийг хийхдээ хүнээ, нийгмээ бодохгүйгээр явуулсан байна. Бүх салбарын хүмүүсийн судалгаа, эрдэмтэн, мэргэд, ТББ-ууд оролцож байж шийдэх ёстой байтал Х.Тэмүүжин ганцаараа дур мэдэн шийдэж болохгүй гэдгийг хэлж байна. Мөн суурь хуулиуд нь өөрчлөгдөөгүй байхад бүтцийг шууд өөрчилж эхэллээ. Тэгэхээр хохирогчид нь тэнд ажиллаж байсан хүчний байгууллагын 40 орчим мянган ажилтан болж байгаа юм.
Тэр хүмүүсийн цаана 4-5 хүн байгаа. Энэ бүхнийг тооцолгүйгээр онолоор явчихаж. Коммунизмийн онолыг уншихад их сайхан санагддаг ч амьдралд хэрэгждэггүй. Хүчээр хэрэгжүүлэхээр нийгэм тэр чигээрээ хохирдог шүү дээ. Энэ бүхнийг хэлснээрээ зарчим нь зөв ч хэт яарч алдаа гаргасан байна гэдэг сануулгыг өгч байгаа юм. Ерөнхийлөгчийн ярианаас хүлээж авахдаа тэр хүн алдаа дутагдлаа ойлгосон юм байна гэж бодсон.
-Нам, Ерөнхийлөгч хамгаална гэж байгаа ч эцсийн дүнд УИХ-ын гишүүд л санал өгнө биз дээ. Сөрөг хүчин хийгээд намынхаа гишүүдийг барьж чадах уу?
-Залуу хүнд сануулга өгөх гэж л кноп дарсан байх. Эцсийн шийдвэр гараагүй байна. Энэ бол зүгээр л анхааруулга. Манай нам Х.Тэмүүжинг урдаа бариад л сонгуульд оролцож хуулийн шинэчлэл зөв гэж байсан. Зарчим нь зөв хэрэгжүүлэхдээ л анхаараач гэж байгаа хэрэг.
-Эрх баригч хүчин сүүлийн үед хамгийн их асуудалтай байна. Улс орны дутуу, хатуу бүхнийг үүрэхийн зэрэгцээ гишүүнээ хөөх, сайдаа огцруулах, Засгийн газраа хэрхэх вэ гэх мэтээр. Энэ бүхэнд АН ямар байр суурьтай байгаа бол?
-Улс орны эдийн засаг сайнгүй байгаа. Дэлхийн эдийн засгийн хямрал болж, урд хөрш худалдан авалтаа багасгасан байна. Дээрээс нь тавьсан өрийн тухай гээд олон асуудал бий. Эндээс дүгнэхэд эдийн засгийнхаа эрх ашгийг бодвол Засгийн газар тогтвортой байх нь хамгийн чухал.
Сүүлийн 24 жилийг аваад үзэхэд дөрвөн жилийн хугацаанд тогтвортой ажилласан Засгийн газар байдаггүй. МАН-ын үед ч тэр манай үед ч тэр. Засгийн газар тогтворгүй байдалд яагаад ордог вэ гэвэл эдийн засаг тогтворгүй болохоор хүмүүс буруутанг хайж эхэлдэг юм байна. Буруутан нь удирдаж буй хүмүүс болж таарна.
Учир нь хүмүүс бүх зүйлийг хурдан хийхийг шаардаж, хүлээлт үүсгэдэг. Харин эдийн засгийн өөрчлөлт удаан хугацаанд явагдаж мөн хэмжээний стратеги, төлөвлөлт, түүнд хүрэх амаргүй даваагаар хэмжигддэг. Тэгэхээр энэ утгаараа дөрвөн жил байтугай урт хугацааны тогтвортой байдал шаардлагатай.
Дээр нь удирдаж байгаа хүмүүсийнх нь үзэл бодол, ааш авир, харилцаа гээд бүхэн нь тогтвортой байх ёстой. Гэтэл эдийн засгийн үндсэн асуудлыг хариуцаж байгаа хүмүүс нь бодлого нь, ааш авир нь тогтворгүй байгаа хэрнээ гаднаа тогтвортой мэтээр харагдуулж байгаа нь үл итгэлийг төрүүлээд байгаа юм. Тэгэхээр эдийн засгийн асуудлыг тогтвортой авч явах бодлоготон хэрэгтэй байна. Үүнийг дотроо ч тэр, гаднаас ч ярьж байна. Эдийн засгийн хүндрэлийг эмчлэхгүй, заслаа хийхгүй бол хувь хүнтэй нь ярихаас аргагүй.
-Баасан гаригт АН-ын Хяналтын хороо хуралдаж шийдвэрээ гаргасан байна. хяналтын хорооныхоо саналтай та нэгдэж байгаа юу. Намын удирдлагууд тань асуудалд яаж хандаж байгаа юм бол?
-Эсрэг санал өгсөн гишүүдийн цаад санаа нь миний саяын ярьсантай утга нэг. Эдийн засагт санаа зовсон хүмүүс л байгаа. Ерөнхий сайд ганцаараа зүтгэж бүх зүйлд оролцоод яваад байна. Гэхдээ гол тулгуур болж байгаа хүмүүсээ, баганаа сайжруулахгүйгээр энэ том ачааг дийлэхгүй. Тиймээс хүчээ сэлбэе гэж асуудлыг эрүүл саруулаар харж байгаа хүмүүс яриад байгаа юм. Ерөнхийлөгч ч сая ярилцлагадаа хэллээ.
Хамгийн гол нь хүчээ тэнцүүлж явна гэдэг дээр санал нэгдэх ёстой. Харин баасан гаригт хуралдсан Гүйцэтгэх зөвлөл, хяналтын хорооны хурал ойлгомжтой. Гүйцэтгэх зөвлөл Хууль зүйн сайдын асуудлыг авч хэлэлцээд хамгаалж үлдэх ёстой гэсэн байр суурьт нэгдсэн. Хяналтын хороо Р.Бурмаа гишүүний асуудлыг мөн хэлэлцлээ. Хяналтын хороо нь намын Их хурлаар байгуулагддаг намын дарга хийгээд хэрэг эрхлэх газарт хамааралгүй бие даасан байгууллага. Энэ хороо өргөдлийн дагуу асуудлыг хэлэлцдэг журамтай.
Санал хураалт явагдсанаас хойш орон нутгийнхан асар их эмзэгээр хүлээж авсан байна. Ингээд 1996 оны алдаа давтагдах вий гэсэн эмзэглэлээр 13 аймгаас “Р.Бурмаа гишүүнд хариуцлага тооцох ёстой” гэсэн өргөдөл ирсэн.
Хэлэлцээд намаас хасах ёстой гэж үзсэн нь Р.Бурмаа хувиараа бус намд өгсөн саналаар УИХ-д орж ирснийх. Дүрмээр намын шийдвэрийг зөрчин сонгож байгуулсан Засгийн газрыг огцруулахад дэмжлэг болбол намаас хасна гэсэн заалттай. Гэхдээ гишүүнийг хасах асуудлыг тийм хурдан гаргаж болохгүй. Хяналтын хорооны шийдвэрийг ҮЗХ-гоор хэлэлцүүлж дэмжвэл тухайн хүнийг гишүүнчлэлээс хасна гэдэг. Тэгэхээр Р.Бурмаа гишүүнд үнэхээр хариуцлага тооцох ёстой гэж үзэж байвал ҮЗХ хуралдана.
-Асуудал эрчээ авчихлаа. ҮЗХ хэзээ хуралдаж энэ бүхэндээ хэзээ цэг тавих юм бол?
-Саяын хэлдгээр асуудлыг шийдье гэсэн чин хүсэлтэй хүмүүс байвал ҮЗХ-ны гишүүдийн гуравны нэгээс доошгүй нь гарын үсэг зурж хурлаа хуралдуулъя гэсэн зарыг тавих ёстой. Мөн намын дарга тийм хүсэлтэй байвал хурлыг зарлаж болно. Ингэж ҮЗХ хуралдаад олонхи нь дэмжвэл намаас хасна гэсэн үг.
-Эсрэг санал өгсөн гурван гишүүн ард нь бий. Тэд тойргоос сонгогдсон ч АН- ын нэрээр УИХ-д сууж байгаа шүү дээ?
-Улс төрийн намуудын дотоод асуудлыг зохицуулах хууль нь 2005 онд гарсан. Хуулийг баталж байх үед манай улс мажоритар системээр сонгуулиа явуулдаг байсан. Гэтэл 2012 оны сонгуулиар холимог систем үйлчлэх болсон. Холимог тогтолцоогоор явж байгаа энэ тохиолдолд намын харьяаллыг яах вэ гэдэг зохицуулалт байхгүй. Тойрогт нэр дэвшигчид хэдийгээр намын нэрээр явж байгаа ч тухайн хүнд нь итгэж саналаа өгдөг. Тэгэхээр тухайн тойргийн иргэдийн асуудал болж байгаа юм.
Ерөнхийлөгч сонгож явуулсан иргэд нь гишүүндээ хариуцлага тооцдог болох заалтыг оруулъя гээд байгаа нь ийм утгатай. Энэ бол намаас хамаарах асуудал биш. Гэхдээ намын дүрэмд Засгийн газрыг огцруулахад санал нэмсэн бол гэж заасан байдаг. Харин Р.Бурмаа гишүүнийг намаас хасах асуудал нь намын дүрэмд заасан томъёолол биш байсан. Үүнийг хяналтын хороо шууд утгаар нь авч үзсэн нь эргэлзээтэй байгаа.
-Гэхдээ л утга нэг биз дээ?
-Хуулийн заалтууд нь өөр. Засгийн газрын 50 хувь нь огцорсон тохиолдолд бас Ерөнхий сайд огцорсон тохиолдолд кабинет тэр чигээрээ огцордог. Ийм заалтууд огт байгаагүй. Үүнийг ялгаж салгах ёстой байсан байх.
-Засгийн газрын тулгуур баганаас сольж, хүч сэлбэе гэж та дээр хэлсэн. Тэгэхээр яг хэн хэнийг явуулах нь зүйтэй гэж үзэж байгаа юм?
-Хөрөнгө оруулагч тэр улсын тогтвортой байдлыг харна. Хэрэгжүүлж байгаа хүн нь хэр итгэл үнэмшилтэй хүн бэ гэдгийг харна. Мөн яриа хөөрөө хийхэд боломжийн, бизнес сэтгэлгээтэй хүн байна уу гэдгийг нь бас харна. Энэ бүгд шалгуурт эдийн засгийн бодлогыг авч яваа яам тэнцэхгүй байна. Бодлого алга, хөгжлийн. стратегиа боловсруулахгүй байна.
Өөрийнх нь өнгөрсөн хугацаанд санаачилж, кноп дарж байсан бүх санал нь дандаа эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын эсрэг байсан. 68 хувийн татварын асуудлаас эхлээд. Энэ тохиолдолд хөрөнгө оруулагчид бодно биз дээ. Банк зээл өгөхдөө баталгаа шаарддаг шиг. Яг л түүнтэй ижил. Дотоодын хөрөнгө оруулагчид ч гэсэн бүх үйлдлээ зогсоочихоод байгаа юм.
-Хамгийн түрүүнд Д.Ганхуяг, Н.Батбаяр сайд солигдоно гэсэн үг үү?
-Солигдох, солигдохгүй дээ асуудлын гол нь биш. Энэ хүмүүстээ шаардлага тавьж, хариуцлага тооцох хэрэгтэй гэж үзэж байна. Нам дотроо бүхнийг ярья. Болж байгаа юм уу, үгүй юм уу. Энэ чигээрээ явахад хөрөнгө оруулагчид 2016 он гэхэд ирэх үү. 2016 оноос наана хөрөнгө оруулагчид ирж эдийн засгийг эрүүлжүүлэхэд туслах уу ийм л асуудалд хариулт авах хэрэгтэй байгаа байхгүй юу.
-АН төрийн эрхэнд хоёр жил ажиллахад хамгийн муу нөлөө үзүүлсэн хүмүүсээ ярилгүйгээр явуулах ёстой юм биш үү?
-Үр дүн хурдан харагддаггүй учраас бид хүлээсэн. Өнөөдөр хүлээх цаг зогсч шахаж шаардах, ярих, хариуцлага тооцох цаг хөдөлсөн гэж харж байна. Эхний үр дүн харагдах хугацаа өнгөрлөө гээд эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоногийн хөтөлбөрийг гаргалаа. Энэ хүмүүс хийхгүй байгаа учраас УИХ, бүлэг, нам идэвхийлэн орж байна.
-Засгийн газрын кабинет, төрийн бодлогод ойрын хугацаанд салхи орох юм байна гэж ойлголоо. Хуулийн өөрчлөлтөөр асуудлыг шийдэх нь үү?
-Салхийг оруулах ёстой. Түүний төлөө явах ёстой гэж бодож байгаа. Гэхдээ ямар шалтаг, шалтгаанаар вэ. Хуулийн өөрчлөлтөөр үү. Эсвэл тэр хүмүүсээ авч хэлэлцээд үү гэдэг тусдаа асуудал. Тодруулбал, шууд барьж аваад хагалгаагаа хийлгүйгээр тойруу замаар явж байсан асуудлыг татан оролцуулаад хийх нь зарчмын хувьд алдаатай. Дахин хэлбэл хуулийн өөрчлөлтөөр Засгийн газрыг огцруулахгүй. Болохгүй байгаа асуудлаа дотроо сайтар ярилцаж байж шийдэх учиртай.
-Бас Х.Тэмүүжин сайдын асуудал байна. Эхний санал хураалтаар бараг 100 хувь огцруулах ёстой гэж үзсэн. Тэр дунд АН-ын олон гишүүн байна билээ?
-Х.Тэмүүжин гишүүний монголчуудын хувьд том хэмжээний суурь шинэчлэлтийг хийсэн. Энэ шинэчлэл өмч хувьчлалтай тэнцэхүйц өргөн судалгаа, өргөн хүрээг хамарч хийгдэх ёстой. Өмч хувьчлал явагдахад тасхийтэл шийдвэр гараад үр дүнд нь 40 гарсан олон хүүхэдтэй ээжүүд ганзага үүрээд үлдсэн ш дээ. Үүнтэй төстэй шинэчлэлийг хийлээ гэж олон хүн шүүмжилж байгаа.
Яагаад гэвэл бид түүхээсээ суралцах ёстой байтал огцом өөрчлөлтийг хийхдээ хүнээ, нийгмээ бодохгүйгээр явуулсан байна. Бүх салбарын хүмүүсийн судалгаа, эрдэмтэн, мэргэд, ТББ-ууд оролцож байж шийдэх ёстой байтал Х.Тэмүүжин ганцаараа дур мэдэн шийдэж болохгүй гэдгийг хэлж байна. Мөн суурь хуулиуд нь өөрчлөгдөөгүй байхад бүтцийг шууд өөрчилж эхэллээ. Тэгэхээр хохирогчид нь тэнд ажиллаж байсан хүчний байгууллагын 40 орчим мянган ажилтан болж байгаа юм.
Тэр хүмүүсийн цаана 4-5 хүн байгаа. Энэ бүхнийг тооцолгүйгээр онолоор явчихаж. Коммунизмийн онолыг уншихад их сайхан санагддаг ч амьдралд хэрэгждэггүй. Хүчээр хэрэгжүүлэхээр нийгэм тэр чигээрээ хохирдог шүү дээ. Энэ бүхнийг хэлснээрээ зарчим нь зөв ч хэт яарч алдаа гаргасан байна гэдэг сануулгыг өгч байгаа юм. Ерөнхийлөгчийн ярианаас хүлээж авахдаа тэр хүн алдаа дутагдлаа ойлгосон юм байна гэж бодсон.
-Нам, Ерөнхийлөгч хамгаална гэж байгаа ч эцсийн дүнд УИХ-ын гишүүд л санал өгнө биз дээ. Сөрөг хүчин хийгээд намынхаа гишүүдийг барьж чадах уу?
-Залуу хүнд сануулга өгөх гэж л кноп дарсан байх. Эцсийн шийдвэр гараагүй байна. Энэ бол зүгээр л анхааруулга. Манай нам Х.Тэмүүжинг урдаа бариад л сонгуульд оролцож хуулийн шинэчлэл зөв гэж байсан. Зарчим нь зөв хэрэгжүүлэхдээ л анхаараач гэж байгаа хэрэг.
Говь-Алтайчууд ухаалаг төрийг дэмжиж буйн илрэл бол энэ ялалт
Говь-Алтай аймагт болсон дахин сонгуулийн үр дүн гарсны дараахан буюу 2014 оны 1 сарын 24-нд өгч байсан ярилцлагаа "цахим архив"-таа оруулж байна...
-Юуны өмнө танд Говь-Алтайн дахин сонгуульд ялалт байгуулаад ирсэнд баяр хүргэе. 24 жил АН огт ялж үзээгүй улаан аймаг цэнхэртжээ. Сонгуулийн дүнгээр Говь-Алтайд АН засаг барих уу?
-Баярлалаа. Говь-Алтайд орон нутгийн сонгууль МАХН-ын гомдлоор дахин хийснээс 12 суудал нь хувь тэнцүүлсэн, таван мандат нь тойрогт нэр дэвших байдлаар явагдсан. АН-ын хувьд тойрогт бүрэн ялж таван суудал, хувь тэнцүүлснээс зургаа, нийт 11 суудал авч байгаа. Ингэснээр өмнө нь байсан найман суудалтайгаа нийт 19 суудалтай болж олонхи болсноор 2016 он хүртэл Говь-Алтай аймгийг удирдах боллоо.
-Дахин сонгуулийн хугацаанд МАН-аас маш олон УИХ-ын гишүүд, МАХН-аас ч мөн гишүүд, сайд нар очиж ажиллаж байсан. АН-ын ганц эмэгтэй генсек нь хэдэн нарийн бичгийн дарга залуучуудтайгаа ажиллаж байгаа харагдсан. Энэ нь танай намын бусад дарга нар, гишүүдийн дэмжлэг сул байв уу, эсвэл сонгогчдыг өрөвдүүлэх гэсэн тактик байв уу?
-Сонгогчдыг ийм зүйлээр өрөвдүүлнэ гэж юу байх вэ. Говь-Алтайн АН-ынхан сонгууль эхлэхэд “Наашаа олон дарга битгий явуулаарай. Алтайн иргэд ирээд л буцдаг дарга нарт дургүй. Тэртэй тэргүй шинэчлэлийн Засгийн газрын ажлыг дэмжиж байгаа Харин намын гишүүд дэмжигчидтэй сонгуулийн кампанит ажлын үеэр тулж ажиллах, сургалт явуулах, чадавхижуулахад дэмжих намын нэмэлт хүчийг явуулж өгөөч” гэсэн. Үүнийг ч намын дарга маань дэмжиж сүрийг үзүүлэхээсээ илүү иргэдэд ойр байж сонсох гэсэн стратегийг баримтална гэсэн. Ингээд надаар ахлуулаад О.Чулуунбилэг, Мягмарсүрэн, Э.Батсуурь, Д.Анхбаяр гэсэн намын нарийн бичгийн дарга нар сумдаа хуваарилж ажилласан. Нэгэнт ийм стратеги баримтлах шийдвэрийг намын дарга гаргасан болохоор очиж ажиллах хүсэлтээ илэрхийлсэн намын олон лидерүүд, гишүүдэд боломжгүйгээ хэлж үлдээсэн. Тэд маань ч байнга утсаар холбоотой байж санал зөвлөмж өгч, дэмжиж байсанд миний хувьд ч Говь-Алтайн АН-ын удирдлагуудын хувьд ч баяртай байсан гэдгээ хэлэх ёстой.
-Говь-Алтай аймагт нэг нам дангаараа 73 жил ноёрхсон. Энэ ноёрхлыг түлхэн унагасан түүх тантай холбогдож үлдлээ. Говь-Алтайн сонгуульд ялсан нууц чинь юу вэ. Та заавал хариулахыг бодоорой.
-Нуугаад байх тийм айхтар нууц гэж юу байх вэ. (инээв). Ямар ч сонгуулийн ялалтын гол үндэс нь иргэдийн өөрсдийнх нь хүсэл тэмүүлэл л байдаг. Говь-Алтайн иргэдийн хувьд тэд үнэхээр Сүхбаатар аймаг шиг хөгжихийг бас иргэдийн өөрсдийг нь дарлаж биш тусалж дэмждэг боломж олгодог ухаалаг удирдлагатай болохыг л хүсч байсанд ялалтын үр дүн байгаа юм. Алтайн иргэдийн энэ хүсэлтийг МАН олж хараагүй. Тэд өнөө л хуучин дарга адил барилаараа сонгуульд оролцож өмнөх шиг даргыг шүтнэ, тэдний хэлсэн үгэнд хууртана гэсэн уламжлалт технологи хэрэглэсэн. Тэд Алтайн иргэдийг өмнөх шигээ мэдээлэлгүй гэж андуурсан. Харин бидний хувьд аль болох иргэдийнхээ хүсэл сонирхлыг мэдэрч тулгамдаж буй асуудлыг нь хэрхэн хамтдаа шийдэж болох вэ, ямар зохицуулалт хийвэл үр дүнтэй байх талаар л ярилцаж хэлэлцэж явсан. Бүр манай ухуулагчид айлуудаар орж тулгамдаж буй асуудлууд юу байна, түүнийг чинь шийдэхийн тулд аймгийн удирдлага тантай хамтарч ямар арга хэмжээ авах боломжтой, шинэчлэлийн Засгийн газрын төвшинд нийтлэг ямар асуудлуудыг шийдэх вэ, орон нутгийн төсвийг иргэд өөрсдөө мэддэг болсоноор иргэнд өөрт нь эрх мэдэл ирж байгаа зэрэг сургалтуудыг хамт хийж байсан. Жишээ нь, Есөнбулаг сумын Баяншанд баг дээр гэхэд л манай ухуулагчид багийн төсвийг нийтээрээ хэрхэн хэлэлцэх, түүгээр багийн тулгамдсан асуудал болох өрхийн эмнэлгийн байршлыг өөрчлөх, өрхийн аж ахуйг яаж дэмжих гэх мэтийн асуудлыг сургалт байдлаар ухуулж байсан. Орон нутаг өөрийн хөрөнгөөр хийж чадахгүй том бүтээн байгуулалт болох аймгийг төв замтай холбох, дулааны цахилагаан станцтай болох, цэвэр ус татах зэрэг ажлуудыг шинэчлэлийн Засгийн газартайгаа хамтарч эхлүүлж, эхнээс нь дуусгах бодитой төлөвлөгөөнүүдийг үзүүлсэн бас санал авсан. Харин МАН агуу түүхтэй намаа дэмжээрэй гээд цагаан хоолойтой автобусаар аймгийн төвөөр л давхиж байсан учраас л иргэд биднийг дэмжсэн. Алтайн иргэд ингэж шийдэл хамтдаа гаргадаг, бодитой судалгаанд суурилсан, үйлчилгээ үзүүлж чадна гэдгээ илэрхийлж чадсан багт л эрх мэдлээ итгэж өглөө гэж ойлгож болно.
-Тэгвэл Ерөнхийлөгчийн яриад байдаг ухаалаг төрийн талаар л та нар сурталчилгаа хийсэн гэсэн үг үү?
-Бид сурталчилгаа хийсэн гэхээсээ иргэд үнэхээр ухаалаг төртэй байхыг хүсч байсан учраас л Ерөнхийлөгчийн дэвшүүлсэн ухаалаг төрийн зарчимтай адил бодлого хөтөлбөртэй байгаа Говь-Алтай аймгийн АН-ын багийг сонголоо гэж бид дүгнэсэн. Магадгүй МАН ч иргэдийн энэ хүслийг мэдэрч байсан ч Ерөнхийлөгчийг АН-ын гаралтай гэдэг утгаар энэ бодлогыг дэмжихийг хүсээгүй байх. Түүнээс Говь-Алтайн МАН-ын удирдлагуудын хамгийн эмзэг цэг болох хариуцлага хүлээдэггүй дарга ангитай болчихсон, тэдний амьдрал аймгаасаа хэд дахин хурдтай хөгжиж байдгийг шударга гишүүд нь хүлээн зөвшөөрч л байсан. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж ухаалаг төрийн нэг гол зарчим бол хариуцлага тооцдог, хууль хэрэгжүүлдэг төр юм гэсэн. Энэ бол Ерөнхийлөгч нийт иргэдийн хүслийг л нэгтгэж илэрхийлсэн юм байна гэж харсан.
-Одоо Говь-Алтайг танай нам удирдах нь. Ухаалаг төрийн зарчмуудыг тэнд шууд хэрэгжүүлэх нь гэж ойлголоо?
-Иргэдээсээ сонс. Иргэдээрээ шийдүүл гэж Ерөнхийлөгч хэлсэн. Бид иргэдээ сонссон учраас тэд АН-тай хамтарч ажиллаж асуудлаа шийдэхээр шийджээ. Тэгэхээр ухаалаг төрийн зарчмыг Говь-Алтайд тууштай баримталж ажиллана. Говь-Алтайн олон нийтэд хамааралтай дүрэм журмууд байнга судалгаан дээр суурилж гардаг, хариуцлагын хатуу тогтолцоотой, олон нийтэд нээлттэй байж иргэдийн саналыг байнга авдаг тийм удирдлагын тогтолцоо руу шилжинэ гэдгийг аймгийн намын дарга Амгаланбаатар алтайчуудад амласан. Төв нам, шинэчлэлийн Засгийн газар ч дэмжиж ажиллана.
-Юуны өмнө танд Говь-Алтайн дахин сонгуульд ялалт байгуулаад ирсэнд баяр хүргэе. 24 жил АН огт ялж үзээгүй улаан аймаг цэнхэртжээ. Сонгуулийн дүнгээр Говь-Алтайд АН засаг барих уу?
-Баярлалаа. Говь-Алтайд орон нутгийн сонгууль МАХН-ын гомдлоор дахин хийснээс 12 суудал нь хувь тэнцүүлсэн, таван мандат нь тойрогт нэр дэвших байдлаар явагдсан. АН-ын хувьд тойрогт бүрэн ялж таван суудал, хувь тэнцүүлснээс зургаа, нийт 11 суудал авч байгаа. Ингэснээр өмнө нь байсан найман суудалтайгаа нийт 19 суудалтай болж олонхи болсноор 2016 он хүртэл Говь-Алтай аймгийг удирдах боллоо.
-Дахин сонгуулийн хугацаанд МАН-аас маш олон УИХ-ын гишүүд, МАХН-аас ч мөн гишүүд, сайд нар очиж ажиллаж байсан. АН-ын ганц эмэгтэй генсек нь хэдэн нарийн бичгийн дарга залуучуудтайгаа ажиллаж байгаа харагдсан. Энэ нь танай намын бусад дарга нар, гишүүдийн дэмжлэг сул байв уу, эсвэл сонгогчдыг өрөвдүүлэх гэсэн тактик байв уу?
-Сонгогчдыг ийм зүйлээр өрөвдүүлнэ гэж юу байх вэ. Говь-Алтайн АН-ынхан сонгууль эхлэхэд “Наашаа олон дарга битгий явуулаарай. Алтайн иргэд ирээд л буцдаг дарга нарт дургүй. Тэртэй тэргүй шинэчлэлийн Засгийн газрын ажлыг дэмжиж байгаа Харин намын гишүүд дэмжигчидтэй сонгуулийн кампанит ажлын үеэр тулж ажиллах, сургалт явуулах, чадавхижуулахад дэмжих намын нэмэлт хүчийг явуулж өгөөч” гэсэн. Үүнийг ч намын дарга маань дэмжиж сүрийг үзүүлэхээсээ илүү иргэдэд ойр байж сонсох гэсэн стратегийг баримтална гэсэн. Ингээд надаар ахлуулаад О.Чулуунбилэг, Мягмарсүрэн, Э.Батсуурь, Д.Анхбаяр гэсэн намын нарийн бичгийн дарга нар сумдаа хуваарилж ажилласан. Нэгэнт ийм стратеги баримтлах шийдвэрийг намын дарга гаргасан болохоор очиж ажиллах хүсэлтээ илэрхийлсэн намын олон лидерүүд, гишүүдэд боломжгүйгээ хэлж үлдээсэн. Тэд маань ч байнга утсаар холбоотой байж санал зөвлөмж өгч, дэмжиж байсанд миний хувьд ч Говь-Алтайн АН-ын удирдлагуудын хувьд ч баяртай байсан гэдгээ хэлэх ёстой.
-Говь-Алтай аймагт нэг нам дангаараа 73 жил ноёрхсон. Энэ ноёрхлыг түлхэн унагасан түүх тантай холбогдож үлдлээ. Говь-Алтайн сонгуульд ялсан нууц чинь юу вэ. Та заавал хариулахыг бодоорой.
-Нуугаад байх тийм айхтар нууц гэж юу байх вэ. (инээв). Ямар ч сонгуулийн ялалтын гол үндэс нь иргэдийн өөрсдийнх нь хүсэл тэмүүлэл л байдаг. Говь-Алтайн иргэдийн хувьд тэд үнэхээр Сүхбаатар аймаг шиг хөгжихийг бас иргэдийн өөрсдийг нь дарлаж биш тусалж дэмждэг боломж олгодог ухаалаг удирдлагатай болохыг л хүсч байсанд ялалтын үр дүн байгаа юм. Алтайн иргэдийн энэ хүсэлтийг МАН олж хараагүй. Тэд өнөө л хуучин дарга адил барилаараа сонгуульд оролцож өмнөх шиг даргыг шүтнэ, тэдний хэлсэн үгэнд хууртана гэсэн уламжлалт технологи хэрэглэсэн. Тэд Алтайн иргэдийг өмнөх шигээ мэдээлэлгүй гэж андуурсан. Харин бидний хувьд аль болох иргэдийнхээ хүсэл сонирхлыг мэдэрч тулгамдаж буй асуудлыг нь хэрхэн хамтдаа шийдэж болох вэ, ямар зохицуулалт хийвэл үр дүнтэй байх талаар л ярилцаж хэлэлцэж явсан. Бүр манай ухуулагчид айлуудаар орж тулгамдаж буй асуудлууд юу байна, түүнийг чинь шийдэхийн тулд аймгийн удирдлага тантай хамтарч ямар арга хэмжээ авах боломжтой, шинэчлэлийн Засгийн газрын төвшинд нийтлэг ямар асуудлуудыг шийдэх вэ, орон нутгийн төсвийг иргэд өөрсдөө мэддэг болсоноор иргэнд өөрт нь эрх мэдэл ирж байгаа зэрэг сургалтуудыг хамт хийж байсан. Жишээ нь, Есөнбулаг сумын Баяншанд баг дээр гэхэд л манай ухуулагчид багийн төсвийг нийтээрээ хэрхэн хэлэлцэх, түүгээр багийн тулгамдсан асуудал болох өрхийн эмнэлгийн байршлыг өөрчлөх, өрхийн аж ахуйг яаж дэмжих гэх мэтийн асуудлыг сургалт байдлаар ухуулж байсан. Орон нутаг өөрийн хөрөнгөөр хийж чадахгүй том бүтээн байгуулалт болох аймгийг төв замтай холбох, дулааны цахилагаан станцтай болох, цэвэр ус татах зэрэг ажлуудыг шинэчлэлийн Засгийн газартайгаа хамтарч эхлүүлж, эхнээс нь дуусгах бодитой төлөвлөгөөнүүдийг үзүүлсэн бас санал авсан. Харин МАН агуу түүхтэй намаа дэмжээрэй гээд цагаан хоолойтой автобусаар аймгийн төвөөр л давхиж байсан учраас л иргэд биднийг дэмжсэн. Алтайн иргэд ингэж шийдэл хамтдаа гаргадаг, бодитой судалгаанд суурилсан, үйлчилгээ үзүүлж чадна гэдгээ илэрхийлж чадсан багт л эрх мэдлээ итгэж өглөө гэж ойлгож болно.
-Тэгвэл Ерөнхийлөгчийн яриад байдаг ухаалаг төрийн талаар л та нар сурталчилгаа хийсэн гэсэн үг үү?
-Бид сурталчилгаа хийсэн гэхээсээ иргэд үнэхээр ухаалаг төртэй байхыг хүсч байсан учраас л Ерөнхийлөгчийн дэвшүүлсэн ухаалаг төрийн зарчимтай адил бодлого хөтөлбөртэй байгаа Говь-Алтай аймгийн АН-ын багийг сонголоо гэж бид дүгнэсэн. Магадгүй МАН ч иргэдийн энэ хүслийг мэдэрч байсан ч Ерөнхийлөгчийг АН-ын гаралтай гэдэг утгаар энэ бодлогыг дэмжихийг хүсээгүй байх. Түүнээс Говь-Алтайн МАН-ын удирдлагуудын хамгийн эмзэг цэг болох хариуцлага хүлээдэггүй дарга ангитай болчихсон, тэдний амьдрал аймгаасаа хэд дахин хурдтай хөгжиж байдгийг шударга гишүүд нь хүлээн зөвшөөрч л байсан. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж ухаалаг төрийн нэг гол зарчим бол хариуцлага тооцдог, хууль хэрэгжүүлдэг төр юм гэсэн. Энэ бол Ерөнхийлөгч нийт иргэдийн хүслийг л нэгтгэж илэрхийлсэн юм байна гэж харсан.
-Одоо Говь-Алтайг танай нам удирдах нь. Ухаалаг төрийн зарчмуудыг тэнд шууд хэрэгжүүлэх нь гэж ойлголоо?
-Иргэдээсээ сонс. Иргэдээрээ шийдүүл гэж Ерөнхийлөгч хэлсэн. Бид иргэдээ сонссон учраас тэд АН-тай хамтарч ажиллаж асуудлаа шийдэхээр шийджээ. Тэгэхээр ухаалаг төрийн зарчмыг Говь-Алтайд тууштай баримталж ажиллана. Говь-Алтайн олон нийтэд хамааралтай дүрэм журмууд байнга судалгаан дээр суурилж гардаг, хариуцлагын хатуу тогтолцоотой, олон нийтэд нээлттэй байж иргэдийн саналыг байнга авдаг тийм удирдлагын тогтолцоо руу шилжинэ гэдгийг аймгийн намын дарга Амгаланбаатар алтайчуудад амласан. Төв нам, шинэчлэлийн Засгийн газар ч дэмжиж ажиллана.
Subscribe to:
Posts (Atom)