Нэгэн цагт дэлхийг төвхнүүлж байсан, өвөрмөц нүүдлийн соёл иргэншлээ өнөөг хүртэл хадгалж яваа, хаалттай социалист нийгмээс ардчилал чөлөөт зах зээл рүү тайван замаар шилжиж чадсан төв Азийн Монгол гэдэг өөрөө дэлхийн баримтат болон уран сайхны бүх төрөл жанрын кино, телевизийн бүтээлийн сонирхолтой сэдэв юм. Гэвч Монголын киночид энэ их нөөцөд тулгуурлан дорвитой бүтээл хийгээд дэлхийн зах зээлд хөл тавьж чадахгүй байгаагийн учир юу вэ?
Дэлхийн аль ч орны кино театр, телевиз, радио өнөөдөр дүрсийн гэхээсээ илүү дууны өндөр стандартыг шаарддаг, зөвхөн долби /Dolby/ болон түүнтэй дүйцэх сертификат авсан мэргэжлийн студид өндөр түвшний боловсруулалт хийгдсэн бүтээгдэхүүнийг хүлээн авдаг болжээ. Иймдээ ч мэргэжлийн кино, телевизийнхэн дэлхийн алдарт кино найруулагч Жорж Лукасын хэлсэнчлэн “дүрсний 50 хувь нь дуу” гэж үздэг. /"Sound is 50 percent of the movie‑going experience"/
Монголд сэдэв байна, дүрс байна, харин 50 хувь нь болох “дуу” буюу "sound" алга. Өөрөөр хэлбэл дэлхийн стандарт болсон долби түвшний /Dolby standard/, дууны олон замтай дахин боловсруулалтын төв Монголд огт байхгүй байна. Өнөөдрийг хүртэл Монголоос дэлхийн киноны зах зээлд гарсан цөөхөн бүтээлүүд бүгд маш өндөр өртгөөр дуу дүрсний боловсруулалтаа гадаадын студиудэд хийлгэсэн байна. Тухайлбал: “Ингэн нулимс”, “Шар нохойн там” баримтат кинонууд ХБНГУ-д, “Аравт” уран сайхны кино БНХАУ-д, “Алсын удирдлага” АНУ-д тус тус дууны боловсруулалтуудаа 50-60 мянган ам.доллараар хийлгэжээ.
МҮОНРТ анх 1967 онд байгуулагдсан цагаасаа Монгол улсад баримтат болон уран сайхны кино, теле жүжиг, телевизийн олон ангит кино, хүүхдийн кинонууд хийж Монголын кино, телевизийн урлагт үнэтэй хувь нэмэр оруулж ирсэн түүхтэй ч, мөн л дээр дурьдсан дууны өндөр шаардлагын улмаас үнэ цэнэтэй бүтээлүүдээ олон улсын зах зээлд нийлүүлж чадахгүй хэвээр байна. Иймд МҮОНРТ-ийн байрны одоо байгаа мэргэжлийн дуу бичлэгийн өрөөнүүдийн зарим боломж болон зай тайлбайд тулгуурлан, гадаад зах зээлд гаргах баримтат болон уран сайхны кинонуудын дуу, дүрсний түвшинг мэргэжлийн стандартаар дахин боловсруулах долби стандартын студи байгуулах төслийг МҮОНРТ-ийн мэргэжилтнүүд ХБНГУ-ын мэргэжлийн багтай хамтран боловсруулаад байна.
Монгол Улсын Иx Хурлаас “Төрөөс аж үйлдвэрийн талаар баримтлах бодлого”-ыг баталсан бөгөөд уг бодлогод “...импортыг орлоx, экспортыг нэмэгдүүлэx чиглэлийн үйлдвэрлэлд төрөөс xөрөнгө оруулалт санxүүгийн дэмжлэг үзүүлэx”-ээр зааж өгсөн нь энэxүү төслийг бодит болгон хэрэгжүүлэx эрх зүйн суурийг нээж өгч байна. Монгол Улсын Иx Хурлаас баталсан “Төрөөс аж үйлдвэрийн талаар баримтлах бодлого”-д мөн бүтээлч аж үйлдвэрлэлийг дэмжин хөгжүүлэх тухай тусгайлсан бүлгийг оруулсан нь нийгмийн оюун санааны хөгжилд чухал үүрэгтэй соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлийг Монгол улсад хөгжүүлэх үндсийг тавьсан чухал алхам болсон билээ.
Бүтээлч аж үйлдвэрлэлийн салбарын хөгжил Монголд эхлэл төдий байгаа бөгөөд энэ салбарт сүүлийн жилүүдэд хүчтэй түрэн орж ирсэн гадны соёлын бүтээгдэхүүний ИМПОРТЫГ ОРЛОЖ, өөрийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийг олон улсад экспортлох хамгийн боломжит салбар бол телевиз, киноны салбар юм. Учир нь дэлхий дээр оршин байгаа бүх орны хэдэн мянган телевизийн байгууллага 24 цагийн тасралтгүй эфирээ шинэ контентоор дүүргэх нэгэн ижил "зовлон"-той байдаг бөгөөд тэдэнд сонирхолтой, урьд хожид дуулдаж байгаагүй соёл иргэншлийн тухай өгүүлсэн, харьцангуй хямд бүтээгдэхүүнийг Монголоос байнга санал болгох бүрэн боломж манай кино, телевизийнхэнд бий. Хамгийн гол нь тэдгээр нь олон улсын дуу дүрсний стандарт шаардлагыг хангасан байх нь л чухал.
Манай орон түүх, соёл, урлагийн арвин өв баялагтай бөгөөд үндэсний соёл нь монголын ард түмний оюуны суурь дархлаа, өвөрмөц дүр төрхийн илрэл юм. Энэхүү өвөрмөц нуугдмал баялагийг олборлож, бүтээгдэхүүн болгоход төрөөс бодлогын болон АНХНЫ ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТын дэмжлэг зайлшгүй чухал. Учир нь соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлийн салбарын бүтээгдэхүүн нь нийгмийн сэтгэл зүйд хурцаар нөлөөлж, сайн муу, эерэг сөрөг уур амьсгалыг бүрдүүлж байдаг учраас энэ салбарт гадны импортын бүтээгдэхүүн давуу байх нь улс үндэстний дархлааг бууруулж, улмаар усгах аюултай.
Гадны импортыг бууруулахын тулд зарим хүмүүсийн бичдэг шиг шууд хориг тавих угаасаа боломжгүй. Харин өөрсдийн өөрсдийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх л шаардлагатай. Харамсалтай нь дэлхийн стандартад нийцсэн дуу, дүрсний дахин боловсруулалтын өртөг маш өндөр /Бүрэн хэмжээний кино 50-70 мянган ам.доллар/ учраас дэлхийн тэргүүлэгч оюуны бүтээл үйлдвэрлэгчидтэй зах зээлд шууд өрсөлдөх боломж өнөөг хүртэл хомс байна. Дийлэнх кино үйлдвэрлэгчид хүч тэнцвэргүй зах зээлийн өрсөлдөөнд төсөв хэмнэх үүднээс үйлдвэрлэлийнхээ өртгийг хамгийн доод түвшинд буулгаж, хямдхан үйлдвэрлэлээс болж сайн боловсрогдоогүй бүтээгдэxүүнээ багтаамж багатай зах зээлд багахан үнээр шаxах төдийхнөөр амь зогоож байна. Үүнээс болж бүрэн боловсрогдсон орчин цагийн монгол агуулга, монгол контент хэрэглэж хэвшээгүй залуу үе маань гадны соёлын хүчтэй довтолгоонд хэт автаж, өнөө цагийн өрөөсгөл нийгмийн сэтгэлгээний цөмийг бүрдүүлэх болсон байна. Энэ бүхнийг эерүүлж засахгүйгээр хөгжил дэвшлийн тухай яриад нэмэргүй болж эхэлж байна. Учир нь нийгмийн сэтгэлгээний уналтыг материаллаг бүтээн байгуулалтаар сэргээх боломжгүй. Үүнийг зөвхөн оюуны талх болсон урлаг соёлоор л тэжээн тэнхрүүлдэг. Тэр талх нь монгол өв соёл, үнэт зүйл, түүх, тэмүүллийг бүтээлчээр хөгжүүлэн бүтээсэн монгол агуулга, түүнийг чанартай эцсийн бүтээгдэхүүн болгох бүтээлч үйлдвэрлэл байх учиртай.
МҮОНРТ-ийн байр нь анхнаасаа дуу бичлэгийн мэргэжлийн шаардлагад нийцүүлэн баригдсан хэд хэдэн дуу бичлэг, дуу оруулалт, кино үзвэрийн өрөөтэй бөгөөд энэхүү бааз суурин дээр үндэслэн ДОЛБИ дахин боловсруулалтын төвийг МҮОНРТ-ийн байранд үндсэн 3 цэгт хуваан байршуулах боломжтой хэмээн төлөвлөж байгаа юм. Үүнд:
- Дууны дахин боловсруулалтын нэгдсэн төв нь барилгын 3 давхарын өмнөд жигүүрт
- Кино, телевизийн дүрсний дахин боловсруулалтын төв нь 2 давхарын өмнөд жигүүрт
- Дуу бичлэг, дуу оруулалтын студиуд болон кино үзвэрийн танхим нь төв байрны 2 давхарт тус тус байрлуулах боломжтой гэж төлөвлөсөн болно.
Дээр дурьдсан гурван байрлалд студийн үндсэн өгөгдлүүдийг тараан байршуулснаар, уг төвийг байрлуулах барилга байшингийн өртөг, мэргэжлийн студийн зориулалтаар дахин засварлах хөрөнгө оруулалтын өртгүүд шууд хасагдаж, олон улсын түвшнээс хамаагүй хямд өртгөөр улсын хэмжээнд ашиглагдах олон улсын стандартын иж бүрэн студийн үйлчилгээ бий болох боломжтой юм. Энэхүү төсөлд орчин цагийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлд хамгийн чухал хэсэг болоод буй IT мэдээлэл технологийн дэд бүтэц болон компьютерийн сүлжээг дээрх 3 хэсэгтээ тус бүрт нь багтаан нэгтгэхээр шийдсэн болно.
Хамгийн чухал нь олон улсын стандын түвшинд ажиллах хүний нөөцийг хэрхэн бэлтгэх вэ гэдэг асуудал. Хичнээн сайн техник, студи авчирч суурилуулаад, түүнийг бүрэн хүчин чадлаар нь, "ид шид"-ийг нь үзүүлэн ажиллуулж чадах чадварлаг хүний нөөцийг давхар бэлтгэх нь энэхүү төслийн салшгүй нэгэн хэсэг нь юм. Үүнийг бид хамтран ажиллаж буй ХБНГУ-ын нарийн мэргэжлийн экспертүүдтэй харилцан тохиролцож, техникийн сургалт, зааварчилгааг Германы болон олон улсын инженер сургагч багш нар угсралтаас нь эхлэн хөтлөн явуулахаар уг төсөлд тусгаад байна. Ингэснээр уг төвд ажиллахаар сонгогдсон хүмүүс анхнаасаа тоног төхөөрөмжийн суурьлуулалтаас эхлэн бүхий л ажлын явцад оролцож, давхар суралцаж, эцэст нь нэгдсэн сургалтын үйл явцыг хийж, улмаар хэд хэдэн бодит захиалгууд дээр хамтран ажилласны дараа монголын мэргэжилтнүүд тоног төхөөрөмж дээрээ харьцангуй сайн ажиллах чадвартай болно гэж үзэж төлөвлөсөн болно. Үүний дагуу Герман талын түншүүд урт хугацааны турш газар дээр нь очих, зайнаас үзүүлэх болон зайнаас дэмжих системээр байнгын техникийн дэмжлэгийг жилийн турш үзүүлэх юм.
Долби стандартын дуу, дүрсний дахин боловсруултын төв одоогоор Монголд огт байхгүй, цоо шинэ зүйл учраас, ерөөс post production хэмээх үйл явц хэрхэн яаж явагддагийг маш товчоор, тоймлон танилцуулах нь зүйтэй болов уу.
Post production буюу дуу дүрсний дахин боловсруулалтын үйл явц гэж бичлэг хийсэн анхны түүхий дүрсийг авч, бүрэн гүйцэд боловсруулан, түгээн борлуулахад бэлэн бүтээгдэхүүн болгох процессыг бүхэлд нь нэрлэдэг. Технологи хувьсан хөгжихийн хэрээр дахин боловсруулалтын ажлын төрөл зүйл нэмэгдсээр байна. Өмнө нь дахин боловсруулалт гэдгийг зөвхөн эвлүүлэг гэж үздэг байсан бол өнөө үед бүхэл бүтэн баг ажиллах хэмжээнд хөгжсөн байна. Үүнд дуу, дүрсний дахин боловсруулалтын нэгж, график байгуулалт, өнгө засалт, ангилалт, тоон системийн лабораторын мэргэжилтнүүдээс гадна үйлдвэрлэлийн олон талт процессыг бүхэлд нь хянах менежер, удирдлага, туслах эвлүүлэгчид багтана. Дуу, дүрсний дахин боловсруулалтын явц нийт 12 дамжлагатай. Үүнд:
1. Төлөвлөлт
Төлөвлөлт гэж нятруулаагүй дүрсийг онлайн сүлжээнд эсвэл сүлжээгүй эвлүүлэх, оролт болон гаралтын формат, тоног төхөөрөмжид тавигдах шаардлагаа төлөвлөх, /хард дискийн батгаамж/, цагийн код болон синхронизацийн шаардлагаа сонгох, мөн тусгай эффект болон өнгө засах, дууны нийт хэдэн хэсэгт хэдэн төрлийн нэмэлт хоолой, авиа чимээ бичих шаардлага зэрэг үндсэн ажлын явцаа сонгохыг нэрлэнэ. Продакшн менежмент энэхүү процессийг хариуцна.
2. Тохируулалт
Энэхүү үе шатанд шаардлагатай тоног төхөөрөмжүүдийг холбон эвлүүлэг, график, тусгай эффектийн систем болон софтвер программыг суурьлуулна. Инженер болон администратор энэхүү үйл явцыг хариуцаж ажиллана.
3. Инжестинг буюу мэдээлэл оруулах
Инжестинг гэдэг хэллэг нь ихэвчлэн төв сервер болон компьютерийн хард диск рүү дүрс оруулах, шилжүүлэх, гаднаас видео, аудио, энгийн дүрс, метадата оруулж медиа файл үүсгэхийг хэлнэ. Шаардлагатай оролт болон гаралтын төхөөрөмжүүд төв машины өрөөн дэх серверд холбоотой байна. Оператор болон туслах ажилчид энэхүү үйл явцыг хариуцаж ажиллана.
4. Эвлүүлэг
Эвлүүлгийн үйл явц авсан дуу, дүрс, хөгжим болон график өгөгдлүүд зэрэг түүхий материалыг хамтад нь янзлан эцсийн байдлаар нэгтгэн, дуу дүрсийн дараалалд оруулахыг хэлнэ. Эвлүүлэгч болон эвлүүлгийн алба энэхүү ажлыг хариуцна.
5. Аудио бичлэг /Харилцан яриа бичих/ Дуу оруулах, ам барих
Дуу оруулалт эсвэл нэмэлт харилцан яриаг цомхон хэлбэрээр бичлэгийн кабинд эсвэл том тайзан дээр бичнэ. Хөгжим оркестр болон өөр аудио үйл ажиллагааг том тайзан дээр бичнэ. Дууны албаны бичлэгийн инженерүүд энэхүү үйл ажиллагааг хариуцаж ажиллана.
6. Бичлэгийн фолей /Авиа чимээний бичлэг/
Тоон аргаар компютороор бүтээж болохгүй бүхий л авиа чимээний амьд бичлэгийг фолей тайзан дээр тоглон бичлэг хийнэ. Фолей уран бүтээлч болон дууны албаны бичлэгийн инженерүүд энэ ажлыг хариуцаж ажиллана.
7. Саунд дизайн/ Дууны эффект
Өмнө нь бичиж амжаагүй бүхий л дуу хоолой, авиа чимээг нэгтгэж ангилан хадгалах тусгай санг дата сангаас бий болгон видео болон кино монтажны дагуу дууны чимэглэл дизайны төлөвлөлтийг хийнэ.
8. Аудио монтаж/ Дууны эвлүүлэг
Дүрсний эвлүүлгийн дагуу дууны бүхий л нэмэлт элементүүдийг нэгтгэн дизайн төлөвлөлтийн дагуу эвлүүлэг хийхийг хэлнэ. Дууны албаны бичлэгийн инженерүүд, хөгжмийн болон дууны эвлүүлэгчид энэ ажлыг хариуцаж хийнэ.
9. Миксинг аудио / Дууны найруулга
Аудио миксинг гэдэг нь олон төрлийн дуу авиаг нэг болон олон сувагт хослуулахыг хэлнэ. Явцдаа эх үүсвэрийн сигналын түвшин, үелзлийн агуулга, динамик, панорам байрлал зэргийг үүсгэж, реверберац буюу тусгалыг нэмнэ. Өөрөөр хэлбэл эргэн тойрны амьд дуу чимээний орчинг бүрдүүлнэ гэсэн үг. Ийнхүү практик, бүтээлч аргыг ашигласанаар сонсогчдод илүү тааламжтай найруулгыг бий болгож бүтээнэ. Аудио миксингийг хөгжим, кино, телевиз болон концертын шууд бичлэгт ихэвчлэн ашигладаг. Энэхүү үйл явцыг миксинг синема дахь миксинг консол дээр ажиллаж байгаа дууны найруулгын инженер хариуцна.
10. Өнгө засах болон өнгө ангилах
Өнгө засах гэдэг нь нягтралын түвшин яг байх ёстой хэмжээндээ, тод байдал нь шаардлагад заасан зөв хэмжээндээ, хар өнгөний түвшин болон үзэгдлийн цагаан өнгөний тэнцвэр хангалттай зэргийг тодорхойлж засахыг нэрлэнэ. Өнгө ангилах гэдэг нь видео дүрсний өнгийг зассаны дараа хийх үйл явц юм. Энэхүү шатанд илүү уран бүтээлчээр хандаж тухайн үзэгдлээ ямархуу маягаар хүргэхээ тодорхойлно. Өнгө ангилагч мэргэжилтэн болон бичлэгийн инженер энэхүү үйл явцыг хариуцаж ажиллана.
11. Мастеринг болон аутпутинг гаргалт
Эвлүүлэг дууссан даруй, эффект оруулж, эцсийн дууны найруулга бэлэн болно. Киног хальс, эсвэл файл дээр суурилсан формат эсвэл DCP Тоон кино багц руу гаралттай болгоно. Үүнийг монтажын систем эсвэл DCP мастер ажлын станцаас хийж гүйцэтгэж болно. Энэ түвшинд тухайн бүтээгдэхүүнийг худалдан авах газрын техникийн шаардлагад нийцүүлэн дууны замуудыг хэд хэдэн ангиллаар тусад нь салган гаргах зэрэг захиалагчийн шаардлагаар өөр өөр форматаар хувиргах ажил хийгдэнэ. Пост продакшн зааварлагч болон инженерүүд энэхүү процессийг хариуцаж ажиллана.
12. Кино үзвэр болон хүлээн авах
Пост продакшн процесс дууссан даруй эцсийн бүтээгдэхүүнийг дуу дүрсийн өндөр шаардлага хангасан тусгай үзвэрийн өрөөнд үзүүлж үйлчлүүлэгчид болон продюсерүүдэд хүлээлгэн өгнө. Энэхүү үзвэрийн өрөө нь дахин боловсруулалтын түвшинд хийгдсэн аливаа ажлын чанарын түвшинг харуулах учраас кино үзвэрийн өрөө нь олон улсын стандартаын дагуу хийгдсэн маш өндөр түвшний дэлгэц болон дууны төхөөрөмжтэй байх шаардлагатай.
УИХ-аас “Төрөөс соёлын талаар баримтлах бодлого”, “Төрөөс аж үйлдвэрийн талаар баримтлах бодлого”-уудыг тус тус батлан гаргасан нь соёлын бүтээлч үйлдвэрлэл, тэр дундаа Монголын кино, телевизийн салбарт дорвитой ахиц дэвшил гарах эрх зүйн үндэс нэгэнт тавигдсан.
Харин Монгол улсын Засгийн газраас дээрх бодлогын хүрээнд бодит алхам хийх цаг одоо болжээ. Гадны соёлын импортыг орлох, өөрийн орны соёлын салбар дахь экспортын үйлдвэрлэлийг төрөөс тогтмол дэмжиж байх хамгийн боломжит хувилбар бол ашгийн төлөө ажилладаггүй МҮОНРТ-ийн дэргэд, түүний одоо байгаа үндсэн хөрөнгийн болон хүний нөөцийн боломж дээр тулгуурлан харьцангуй хямд өртгөөр "дуу дүрсний дахин боловсруулалтын Долби төв" байгуулахыг багахан хэмжээний төсвийн хөрөнгө оруулалтаар дэмжих явдал юм.
Иймээс Монгол улсын Засгийн газар, УИХ-ыг уг төслийг хэрэгжүүлэх зорилгоор төлөвлөн оруулсан МҮОНРТ-ийн 2017 оны хөрөнгө оруулалтын төслийг дэмжиж, төв байгуулах ажлыг бодит ажил болгож чадвал Монголын кино телевизийн салбар дахь экпортын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл одоо байгаа түвшнээс 7-10 дахин өсөх бодит боломж бүрдэх юм.
Учир нь дахин боловсруулалтын мэргэжлийн студитэй болсноор кино, телевизийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн өртөгт хамгийн их жин дардаг дуу дүрсний дахин боловсруулалтын өртөг эрс хямдарч, ингэснээр дэлхийн стандартад нийцсэн бүтээгдэхүүний тоо олширч, олон улсын фестиваль, зах зээлүүдэд нийлүүлэгдэх түүхэн боломж бодитоор бүрдэх юм. Нөгөө талаас энэхүү дахин боловсруулалтын студи нь энэ чиглэлийн нарийн мэргэжлийн сургалтын өргөн бааз суурь болохоороо давуу талтай юм.
Монгол улс зөвхөн уул уурхай дээр түшиглэсэн эдийн засгийн бүтэцтэйгээр олон жил явж ирснээс болоод дэлхийн зах зээл дээрх түүхий эдийн үнэ унах тоолонд төр засаг маань төсвийн ажилчдынхаа цалинг тавьж чадахгүй хэмжээнд хүртлээ хямардаг үзэгдэл хэвийн болоод удлаа. Иймд улсад валют оруулж ирдэг нүүрс зэс голдуу байдаг экспортын бүтээгдэхүүний сагсандаа соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүн хэмээх нэгэн шинэ бараа бүтээгдэхүүнийг нэмэх маш хямд, хамгийн боломжит төслийг бид улсдаа зориулан боловсрууллаа. Бодит ажил болгох эсэхийг УИХ-ын эрхэм түшээдийн мэргэн оюун мэдтүгэй.
/Төслийг бүрэн эхээр нь Монгол улсын Сангийн яаманд хүргүүлсэн болно/
