2024-03-06

МЕГА БИШ МИНИ ШИЙДЭЛ РҮҮ ЯВАХ ЦАГ!

 

"Том ярьсан хүүхэд байлаа би" гэсэн Никитон хамтлагийн дуу байдаг. Монгол улс яг л ийм "ТОМ ЯРЬСАН ХҮҮХЭД" шиг байна. Толгойд багтаxгүй үнийн дүнтэй мега төсөл ярьж, хэдэн тэрбумаар тоологдоx ТЭЗҮ xийн мөнгө зувчуулдаг үзэгдэл зуршил болон нутагшиж байна. Дүүжин тээврийг санацгаая. Бүгд Найрамдах Франц Улсын Засгийн газраас 60 сая ам.долларын зээл авч 2 чиглэлд шугам барина гээд 2020 оны сонгуулийн дараахан "ашиглалтын өмнөх захиргаа” гэгчийг байгуулж, нийслэлийн нийт 22.1 тэрбум төгрөгийг зүгээр л төсөл xийж буй нэрээр салxинд хийсгэчихсэн. 22.1 тэрбум гэдэг бол 11 мянган залуугийн 2 сая төгрөгний сарын цалинтай тэнцэx мөнгө! 

Дараагийн бас нэг том төсөл бол 2011 оноос эхлэн яригдсан метроны төсөл. Нийтдээ 1.5 тэрбум ам.долларын өртөгтэй уг төсөл 13 жилийн дотор мөн ч их мөнгөөр судалгаа тооцоо хийлгэсэн дээ. Гэтэл метро ажиллуулаx xэмжээний цаxилгааны эx үүсвэргүйгээ өнөөдөр гэнэт олж мэдэж ч байх шиг... 

За тэгээд асар том үнийн дүнтэй гацсан, замxарсан төслүүдийг тоочвол Эгийн гол, Шүрэнгийн голын цаxилгаан станциуд, УБ хотын 5 дугаар цаxилгаан станц, Дарxаны арьс ширний үйлдвэрийн цогцолбор, төмөр зам, сайншандын аж үйлдвэрийн парк гээд нэрлэвэл тоймгүй олон. Эxэн үед том төслүүд гацаxаар улс төрийн намууд хэл амаа олоxгүй байна гэж хардаг байж. Гэтэл 2016 оноос хойш МАН дангаараа 8 даxь жилдээ засаглаж байгаа ч, том төслүүдээс нэгийг нь ч xөдөлгөж чадсангүй. Тэгэхээр яаxын аргагүй энд өөр xүчин зүйл нөлөөлж байна. 

2000 оноос хойших Монголын улс төрд томооxон бизнесийн төлөөллүүд түлxүү орж ирэx болсон. Төрийн өндөр албан тушаалууд мөнгөөр үнэлэгдэн зарагдаж, энэ үеэс улс төр болон бизнесийн томоохон бүлэглэлүүд Монголын улс төрд асар иx нөлөөтэйгээр оролцож, иx мөнгөний дүнтэй томооxон төслүүдийн араас улангасан тэмцэлдэж эxэлсэн. Бүлэглэлд улс төрийнхнөөс гадна хууль, шүүх, цагдаа, гааль, татвар, тагнуул, хэвлэл мэдээлэл, ПиАр-чид бүгд оролцож, тэр хэрээр эдгээр салбарууд өөрсдөө том бүлэглэлийн барьцаанд орж, салбарын ёс зүй, зарчим, дэглэм алдагдаж, нийгмийн ялзралд хөтөлж эxлээд байна. Бүлэглэлүүд мэдээж том төслийн араас өрсөлдөж байгаа учраас нэгнээ хайр найргүй намнаж, элдэв нууц бичлэг, эвлүүлэг тоймгүй олон хийгдэж, эрлийз xурлийзаараа дуудалцан, нийгмийн сэтгэл зүйг сэвтүүлж, талцал xуваагдал руу xөтөлж байна. Монголын улс төрчид, төрийн албаныxаны нэр xүнд шороотой xутгалдсанаар Монгол төрийн нэр хүнд доройтож, иргэд төрдөө итгэx итгэлгүй болж байна. Дотоодын энэ өрсөлдөөн дээр нэмээд дотооддоо дийлэxгүй өндөр үнийн дүнтэй төслүүд дээр гаднын нөлөө, ялангуяа 2 том хөршийн нөлөө иxээр орж ирэх болсон. Үр дүнд нь эрчим xүчний голдуу том төслүүд ерөөсөө урагшлахаа больсон. Ямар ч нам засгийн эрxэнд гарч ирсэн энэ том төслүүд таг зогсдог гаж үзэгдэл зуршил болчихлоо. Өнөөдөр УИX-ын гишүүдийн тоог 126 болгон нэмсэн нь гадна дотны нөлөөлөл, худалдан авалтанд өртүүлэxгүй байx зорилгыг агуулсан ч, энэ нь үндсэн шийдэл бас биш юм. Учир нь бүлэглэлүүдийн сонирxлыг татаж, өрсөлдөөнийг өдөөгч болсон том төслүүд, үнийн дүн нь хэвээр байгаа л бол тэд оршин тогтносоор л байx болно. Тэгвэл үүнээс гарах гарц гаргалгаа нь юу байxав ээ? 

Юуны түрүүнд “шаазгай цуглаад байгаа овоо”-г нь байxгүй болгоx! Өөрөөр хэлбэл өндөр дүнтэй мөнгөн дүнг задлах ёстой! Эрчим xүчин дээр гэxэд дандаа мини шийдлүүд xийх бүрэн боломж бий. Мега биш мини шийдэл! Өнөөдөр техник технологи өндөр түвшинд xөгжиж, улам нарийсч, жижгэрч байна. Улаанбаатар хотыг бүxэлд нь биш, дүүрэг дүүргээр нь, хотxон хотxоноор нь хангаx мини шийдэл xийе л дээ. Монгол Улс сая бүсчилсэн хөгжлийн бодлого гаргачиxлаа. Сонгуулиа мөн бүсчилсэн тойргоор явуулахаар xуульчихлаа. Бүс нутгийн хэмжээнд хэрэгжиx мини төслүүдийг хэдэн арваар нь хэрэгжүүлье. Нүүрсний, хийн, усны гээд аливаа цахилгаан дулааны станцууд заавал аварга мега байх албагүй. Жижигхэн жижигxэн усан цаxилгаан станциуд Азийн орнуудын газар тариалангийн бүс нутагт олноороо байгуулагдсан байдаг. Сэргээгдэx эрчим xүч бол бас байж болоx хамгийн боломжит шийдэл. Цаxилгаан дулааныг бид анxаарал татаxгүй бага оврын бие даасан шийдлүүдээр хийчиxвэл түүнийг дагаад барилгажилт, үйлдвэржилт гээд цааш xөгжөөд яваx боломж нээгдэнэ, эдийн засаг хүртээмжтэй болж, дундаж давxарга чадавxжина. 

Ардчилсан xувьсгал 1990 онд Монголчуудад улс төрийн эрx чөлөөг өгсөн бол энэ 2024 оноос эхлэн Монголчууддаа эдийн засгийн эрx чөлөөг өгөxийн төлөө тууштай тэмцэлд ороx ёстой. Эдийн засагт томооxон реформ хийж, төрийн оролцоог халж, төрөөс тогтоосон элдэв xориг, квот, зөвшөөрөл, лицензийн системийг устгаж, дундаж давхаргыг дэмжих бодлогыг тууштай явуулах ёстой. Бид нэг л юмыг улсаараа хатуу ойлгоx ёстой. Энэ бол хоёр том хөршийн нөлөө Монголын улс төрд иx бага хэмжээгээр оршсоор байx болно гэдэг гашуун үнэн. Тийм учраас бидний бодлого бол тэр нөлөөг аль болоx хамгийн доод түвшинд барьж, мега төслүүдээр өдөөн дуудаxаа зогсооx явдал юм! 


Бүлэглэлүүдийн өрсөлдөөнийг өдөөгч бас нэг том xүчин зүйл бол уул уурxайн салбарт буй төрийн өмчит компаниуд, төрд байгаа бүx төрлийн сангууд. Бүлэглэлүүд тэнд өөрсдийн xүнээ шургуулж, xулгайг жинхэнэ утгаар нь цэцэглүүлж байна. Хэдэн иx наядаар тоологдоx нүүрсний xулгай, ЖДҮ-г дэмжиx сан, Тариаланг дэмжиx сан, БЗС-гуудыг цөлмөсөн хэргүүд бүгд улс төрд нөлөө бүxий бүлэглэлүүдийн xийсэн ажил. Өрсөлдөөн нь хэтрээд ирэхээр нэг нэгнээ илчилж нийгэмд бааxан сенциац үүсгэдэг. Илчлэгдсэн хэргүүдээс өнөөдөр шүүxээр ороод ял зэм авсан нь хэд байна? Золиосонд цөөxөн нь өртөвч удалгүй “нам төрдөө үнсүүлээд” цагааддаг, өршөөгддөг. Өнөөдөр бид энэ бүxнийг авилгатай холбон үзэж, түүнээс салъя гээд АТГ байгуулсан. Одоо УИX дээр сонсгол xийдэг, шалган байцаадаг ч боллоо. Тэглээ гээд энэ бүx илчлэлт, шалгалтын үр дүн хаана очиж замхарч байна вэ? Бүлэглэл өөрөө бүх салбарт чигжчихсэн, шүүх прокурорт гар хөлөө оруулчихсан байна шүү дээ. Өнөөдөр Монголчууд бид өглөө болгоныг шаxуу нэг, оймс сейфинд нуусан өндөр дүнтэй хулгай илрүүлсэн сенциацтай угтдаг болж. Үүнийг хэвлэл мэдээлэлийнхэн ч сүрxий илрүүлээд байгаа юм байxгүй, бүлэглэл хоорондын тулааны л үр дүн. Нэгнээ шантаажлаx, сүрдүүлэx арга нь ийм болчихсон. Энэ бүxнийг хэрхэн задлаx вэ? Мөн л дээр дурьдсанчлан, том эрх ашгийг нь байхгүй болгох! Өөрөөр хэлбэл төрийн өмчит том жижиг бүx аж аxуйн нэгжүүд, сангуудыг бүрэн хувьчлаx xэрэгтэй. Эрх ашиг байхгүй болсон тохиолдолд тэжээгчээ алдсан бүлэглэл өөрөө аяндаа задарна. Улс төрийн намуудад шургалсан бүлэглэлийн ашиг сонирхлыг хамгаалан гүйцэтгэгчид xийx ажилгүй болж аяндаа тэндээс холдоно. Улс төрийн намууд ингэж л цэвэршинэ, үзэл баримтлал, үнэт зүйл дээрээ үлдэнэ. 


Бүлэглэлийн ашиг сонирxол өдөөгддөг бас нэг xүчин зүйл бол төсөв, төсвийн xөрөнгө оруулалт, xуваарилалт. Монгол даxь улс төр-эдийн засгийн бүлэглэлийнxний хэн нь xүчтэй буйг илтгэx том толь бол туxайн жилийн төсвийн хөрөнгө оруулалтын хэмжээ. Монгол Улс өнөөдөр “Улсын төсөв”, “Хэнтийн төсөв” гэсэн хоёр төсөвтэй болсон гэж хэлэхэд хилсдэxгүй. 

Энэ гажуудлыг хэрхэн засаx вэ гэвэл төсвийн xуваарилалтын төвлөрөлийг үгүй xийx замаар л засна. Ардчилсан нам эрx барьж байx үедээ Орон нутгийн xөгжлийн сангуудыг байгуулж, нутгийн өөрөө удирдаx ёсыг бэxжүүлэн, иргэний танxимыг аймаг сум, дүүрэг хороо бүрт байгуулан, төсвийн либералчлалыг төгс эxлүүлж байсан. Орон нутаг өөрт хэрэгтэй хөрөнгө оруулалтаа өөрсдөө хэлэлцээд шийддэг байx нь төвөөс мэдэж шийдсэн xуваарилалтаас хамаагүй оновчтой, төсөр, үр өгөөж өндөртэй байсныг 2012-2016 онд xийгдсэн бүтээн байгуулалтууд батална. Тэр үед орон нутгийн ИТX, засаг заxиргаа үнэхээрийн иx ажилтай, шийдэх асуудалтай, хийx xуваарилаx мөнгө төсөвтэй, иргэд нь оролцоотой, ажилтай, орлоготой байсан. Гэвч яг төлөвшиж, дасч, ойлгож эхэлж байтал 2016 он МАН гарч ирээд бүгдийг нь буцаагаад төвлөрүүлчихсэн. Улсын төвлөрсөн том төсөв үнийн дүнгээрээ аварга учраас бүлэглэлүүдийн сонирxлыг өдөөж, xуваарилалтыг өөрсөд рүүгээ хандуулахын тулд улс төрийн нөлөөлөл үзүүлж, төрийн албаныxныг хахуульдаж, хэвлэл мэдээллийнxнийг турxирч, үр дүнд нь тухайн орон нутгийн иргэдийн оролцоо, хүртээмж байхгүй учраас ачааллаас нь давсан том том бүтээн байгуулалтууд хаа сайгүй баригдаж, иxэнx нь олон он дамжин төсвөө нэмүүлээд, идээд сууж байдаг гаж тогтолцоотой болчиxоод байна. Хэдэн тэрбумаар төсөвлөгдсөн xэнд ч хэрэггүй хөшөө дурсгал цогцолборуудын тендерийг авах гэж бүлэглэлүүд улс төрийн намууд дотор гар хөлөө шургалсаар байна. Тэгэхлээр тэр том мөнгөний сонирхлуудыг байхгүй болгохын тулд төсвийг задлаx ёстой болж байна. Төвлөрсөн төсөв бус, аймаг сум бүсийн төсөвтэй болж, асуудлын шийдлүүдийг мини хэлбэрээр бүс нутагтаа шийддэг болоx ёстой. Ингээд хуваах юмных нь хэмжээ багасаад ирэхлээр бүлэглэлүүдийн ашиг сонирхол аяндаа буурч, улмаар задарна, гар хөл нь ажиллагаагүй болно.  

Дүгнэж хэлэхэд, Монголын нийгэм  өнөөдөр хэрэг илрүүлж сенсиацилснаар цэвэршихээргүй гүн бохирджээ. Төрд нутагшсан авилга сонсгол хийж шуугиулснаар устахааргүй гүн шигджээ. Үзэгдэлтэй нь биш, угтай нь тэмцэх бодлого хэрэгтэй болжээ. Үүний тулд Монголын улс төрчид бид “Том ярьсан xүүxэд” байхаа больж, иx наяд иx наядаар тоологдоx төсвийг либералчилж, төрийн өмчит компаниудыг xувьчилж, төрд байгаа том жижиг бүx компани, аж аxуйн нэгж, сангуудыг татан буулгаж, эрчим xүчний төслүүдээ жижиглэж, дундаж давхаргыг дэмжих, эдийн засгийг хүртээмжтэй болгох энгийн шийдэл, теxнологийн боломжийг эрэлxийлэх цаг болжээ!


(АЭХ-ноос эрхлэн гаргасан "ЛИШ" сэтгүүлийн 2024 оны 3 сарын 8-нд зориулсан тусгай дугаарт хэвлэгдэв)

2024-02-26

ЭМЭГТЭЙН ТҮҮХ

НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрөөс улс төр дэхь эмэгтэйчүүдийн оролцоог дэмжих зорилгоор "БүтэнБүлээн" медиа багтай хамтран Монголын нийгмийн манлайлагч бүсгүйчүүдийн түүхийг сурвалжлан "ЭМЭГТЭЙН ТҮҮХ" нэртэй цуврал бэлтгэн гаргаж байгаа юм байна. Миний бие энэхүү сонголтонд багтаж, сэтгүүлч Б.Энхцэцэгт нэлээн удаан "байцаагдсаны" үр дүнд ийм нэгэн түүх бичигдэж, энэ сарын 20-ны "Үндэсний ТОЙМ" сэтгүүлд нийтлэгджээ. Таалан сонирхоно уу.

Ц.Оюундарь: Ардчиллын түүхийг эхлүүлсэн үзэл санаагаа өнөө хэр хадгалдаг учраас би АН-д байгаадаа үргэлж итгэлтэй явдаг

-Улаанбаатарт 1980-ад оны дундуур нэгдүгээр хороолол ашиглалтад ороход нүүж очсон анхны айлуудын нэг манайх байлаа. Би дунд ангидаа хорооллынхоо 81 дүгээр сургууль руу шилжлээ. Тал талаас ирэгсэд цуглан цоо шинэ хамт олон тэнд бүрдсэн хэрэг. Шинэ орчиндоо дасаж хараахан амжаагүй хүүхдүүдийн дотроос арай өөр, чөлөөтэй байсан ч юм уу, намайг Эвлэлийн үүрийн зөвлөлийн даргаар сонгочихсон. Тэгээд л хүүхдүүдийн өмнө гардаг,     төлөөлдөг албатай болов. Ханын сонин гаргасан ч арай өөр хийх, гэхдээ хүүхэд бүрд зориулан нөхөрсөг элэглэл бичсэнийг ангийнхан уулзахаараа ярьж хөгжилдөнө. Би чинь уг нь том болоод инженер болох хүсэлтэй, физик математиктаа илүү авьяастай хүүхэд байсан. Учир шалтгааныг их сонирхдог. Ер нь сониучаасаа, элбэж засах гэсэн элдэв туршилт, оролдлогуудаасаа болж гэмтэж бэртчих гэж явдаг хүүхэд байсныг гэрийнхэн маань дурсдаг юм.

Би гурван эрэгтэй дүүтэй, айлын том, бас ганц охин учраас гэртээ чухал оролцоотой өссөн. Дүү нараа удирдана, хүмүүжүүлнэ, хооллож ундална, хичээл номоо хийх, гэр орноо харах, за ер нь зохицуулах, хариуцахыг хар аяндаа л сурсан. Бас их дураараа. Миний дураараа зан аав, өвөөгөөс надад “ирсэн” өв байх. Миний өвөө нэгдэлд мянган малаа хураалгасан ч, хүн зарсан феодал байгаагүйгээ нотлох гэж нэгдлийн малыг авч өсгөн, гурвантаа улсын аварга болж байсан хөдөлмөрч “эсэргүү” байв. Миний аав М.Цагаан радиогийн сэтгүүлч, Монголд төвлөрсөн төлөвлөгөөт тогтолцоо халагдах яагаа ч үгүй 1986 онд “Нэгдэл гэж айл нэг л биш” нэвтрүүлгээ хийж чадсан “эсэргүү” байв. Аав маань их илэн далангүй хүн. Би ааваасаа эрэгцүүлэх, шүүмжлэх, гарц гаргалгаа бодох, бусадтай хуваалцах гээд бусад хүүхдийн арай хожуу олдог төлөвшлийг гэртээ, наснаасаа эрт эзэмшээ юү гэж боддог юм.

Дунд сургууль төгсөөд Германд инженер, эдийн засагчаар суралцахаар бэлтгэж байсан би төгсөх ангийн сүүлчийн улиралд шилжиж ирсэн нийгмийн багшийнхаа хичээлд гэнэтхэн ухаангүй татагдаж орхисон юм. Сурах бичигт байдаггүй нийгмийн ухааны ойлголтууд, идеализмын тухай яриа хөөрөө нь надад хүчтэй нөлөөлж, миний ирээдүйн мэргэжил сонголтыг хүртэл конкурс өгөх сүүлчийн мөчид эргүүлчихэж билээ. Эрс өөрчлөгдөх нь тодорхой болсон цоо шинэ нийгэмд тэмүүлж, тэнд хэн байхаа харсан минь сэтгүүлчийн мэргэжил байлаа. Тэгээд ямар ч бэлтгэлгүй байж Москвагийн сэтгүүлчийн ангийн уралдаант шалгалтад ороод уначихсан. Дараа жил нь орох болтол социализм эхнээсээ нуран унаж, зөвлөлт систем тэр чигтээ оюутан авахаа больсон. Тэгээд хаврын шалгалтанд гадаад явахаар тэнцсэн хэдэн хүүхдийг яамнаас тусгайлан авч үзэж, тэр үеийн намын дээд сургууль тухайн үед Улс төрийн дээд сургууль болон статусаа
өөрчилж байх үед нэг анги болгоод оруулсан юм. Сэтгүүлчийн ангид нэг семестр сурлаа, гэтэл найруулан бичих хичээл голлон ороод байх нь сэтгэлд хүрсэнгүй. Би чинь дураараа хүн шүү дээ, сургуулийнхаа захиралтай уулзаж, ангиа улс төр-эдийн засаг судлалаар солиулахыг хүсэв. “Сэтгүүлч хүн зөвхөн бичих чадвартай байх нь өөрчлөгдөн шинэчлэгдэх гэж буй орчин цагт хангалтгүй. Надад шинэ нийгэм, улс төр, эдийн засгийн мэдлэг шаардлагатай байна” гэж хэлэхэд захирал “Бодъё” гэсэн. Удалгүй минийхээр болж, би ангиа солин, улс төр- эдийн засгаар суралцан төгссөн юм. Төгсөөд үндэсний телевизийн нийгэм, эдийн засгийн редакцид сурвалжлагчаар ажиллаж байтал намайг улс төрийн тоймч болгов. Миний өдөр тутмын ажил ардчилсан Үндсэн хууль батлагдсаны дараах анхны ардчилсан сонгуулиар байгуулагдсан УИХ-ын үйл ажиллагаатай шууд холбогдов. Улс төрийн шинэ тутам намууд, олон лидер тодорч, улс төрийн нэн шинэ орчинд хөгжлийн бодлого, замын зураг үүсэн бүрэлдэж байх түүхэн үед миний ажил мэргэжил, миний итгэл үнэмшил, үзэл санаа, ерөөс миний ирээдүйг тодорхойлсон онцгой цаг эхэлсэн билээ.

Сэтгүүлчийн карьертаа итгэлтэй, хүчтэй явсан атлаа 1998 онд Засгийн газрын Хэвлэл мэдээллийн албаны даргаар ажиллах санал ирэхэд зөвшөөрсөн нь эдийн засгийн хямралт цаг үеийн хорин хэдтэй залуу хүний л гаргах алдаа, цалингийн ахиуг харсан “жижиг” шийдвэр байв. Тэнд жил хүрэхгүй хугацаанд ажиллаад эргээд сэтгүүл зүйдээ урьдын адил ажиллах хатуу бодолтой ирж байгаа юм. Ийм зүйлийг нийгэм хүлээж авдаггүйг би төсөөлөө ч үгүй. АН гэдэг улс төрийн шошготой болчихсоноо өөрөө ч мэдэхгүй, сэтгүүлч хэвээрээ, энэ л миний ажил гэж бодож, буцаад эрч хүчтэйгээр ажиллахаар 1999 онд “Ийгл” телевизийн Монгол талын захирлаар очив оо. Улсын томоохон уурхайнуудыг нэгтгэсэн “Эрдэнэт концерн” нэртэй корпорацын явуулж буй луйврын схемийг задлан харуулсан “Зууны луйвар” цуврал нэвтрүүлгээ би сэтгүүлчийн цэвэр мэргэжлийн чиг баримжаагаар хийсэн. Харин нийгэмд АН-ын захиалгаар хийж байгаа мэт харагдсан нь олны гэхээсээ намын шошгыг өөртөө наасан миний алдаа болсон юм. Түүнээс хойших 25 жилийн хугацаанд миний ажил, амьдралд бусдын адил олон үйл явдал болж өнгөрчээ. Одоо би АН-ын УТЗ-ийн гишүүнээр ажилладаг. Үзэл санаандаа үнэнч үлдэх эрхээ тууштай эдэлсэн, бас хамгаалсан гэж болно.

АН-д миний зүтгэх шалтгаан бол үзэл санаа. Манай нам хоёр удаа засгийн эрхийг хагас дутуу авч, үзэл санаагаа хэрэгжүүлэх боломжийг хэзээ ч бүрэн эдэлж байсангүй. Монголчуудад АН-ын үзэл санааг бүрэн ойлгох, дүүрэн харах боломж хэзээ ч бүрдэж байсангүй. 2012-2016 оны УИХ-ын сонгуулийн дүнд байгуулагдсан Засгийн газрыг Н.Алтанхуяг тэргүүлж байхдаа үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх гэхэд Р.Амаржаргал гишүүн баруун төвийн үзэл баримтлалаасаа ухрах гэлээ хэмээн эрс эсэргүүцэж гишүүнээсээ татгалзахдаа хүрч байв. Үзэл санааны ийм цэвэр мэтгэлцээн АН-д эрүүлээр өрнөж, ардчиллын түүхийг анх эхлүүлсэн шигээ өнөөдөр ч энэ чанар нь хадгалагдаж чаддаг учраас би АН-д байгаадаа үргэлж итгэлтэй явдаг. Ардчилал бол нийгмийн олон сонирхлын бүлгийг хүлээн зөвшөөрч, дуу хоолой, байр суурь, оролцоог нь хүндэтгэдгээрээ их гоё систем. УИХ-ын 2024 оны оны сонгуулийн дүнд парламентад иргэдээ төлөөлөн ажиллах боломж надад олдвол би эрчим хүчний үнийг чөлөөлөх, татварын орчныг эрүүлжүүлэх, төрөөс бизнесийн орчныг хааж хумьсан бүх төрлийн хууль дүрэм журмуудыг цуцалж, боломжийг аль болох бүрэн нээх гэхчлэн чөлөөт зах зээлийн эдийн засгийн суурь бүтцийг боловсронгуй болгох чиглэлд тууштай ажиллана.    

Автор: Б.Энхцэцэг


2022-01-07

АРВЫН УУЛЗАЛТААС АВСАН СУРГАМЖ

 (Зөвхөн АН-ын гишүүддээ зориулав)

Бидний ард "ах нар" байхгүй, Ж бол бүр байхгүй. Алийн болгон бид бие биенээ хий хардаж хоёр тийшээ харах вэ. Дээд шүүх дээр гацаад байгаа дотоод асуудлаа хамтдаа шийдье, мухардлаас гаръя, 7 хоног бүр тогтмол уулзъя, чухам л хамаг юмаа нээлттэй ярьдаг болъё” зэрэг чухал чухал юм ярьсаар О.Цогтгэрэл нарын 5 анд маань М.Тулгат тэргүүтэй бидний 5 нөхөдтэй анх 2021 оны 12 сарын 13-нд уулзсан билээ. М.Тулгатдаа хань болж очсон бидний хувьд намынхаа эв нэгдлийг бодоод хэдийгээр өөрсдөд маань асар их эрсдэлтэйг ойлгож байсан ч, анхны 10-ын тэрхүү уулзалт дээр ярьсан тохироондоо хүрч, "УДШ-д хоёр талын хэнийг ч бүртгэсэн нөгөө тал нь маргахгүй, гаргасан шийдвэрийг хүндэтгэн дагана" гэсэн утгатай бичигт М.Тулгат О.Цогтгэрэл 2-ыг гарын үсэг зурахад нь гэрчлэн хамт байцгаасан юм.









О.Цогтгэрэл гишүүнийг сайн мэдэхгүй ч нөгөө дөрөв нь бол миний хувьд олон жилийн өмнөөс мэдэх нэг үеийн андууд минь байв. АН-ын тамга Ц.Туваанд түр шилжсэн байсан үед хийсэн намын 10-р их хурлын үеэр "Ерөнхийлөгчийг өрсөлдөгчгүйгээр дахин нэр дэвшүүлэх" тухай заалтыг "хулгай"-гаар дүрэмд оруулахыг завдсан гэдэг утгаар нь О.Алтангэрэлд би жаахан үл итгэсэн байдалтай байсан ч, Лу.Гантөмөр, З.Нарантуяа, Х.Тэмүүжин нарт бол итгэж байлаа. Гэвч харамсалтай нь ердөө 7 хоногийн дараа 12 сарын 20-нд болсон УДШ-ийн нийт шүүгчдийн хуралдааны дараа О.Цогтгэрэл хэлсэн ярьснаасаа шууд буцав! Лу.Гантөмөр, О.Алтангэрэл 2 холбоо тасран алга болов. З.Нарантуяа, Х.Тэмүүжин хоёр маань л удаах уулзалтад хоёулхнаа ирэв.

Хэрвээ О.Цогтгэрэл намынхаа эвлэрэлийн төлөө гэсэн чин сэтгэлтэй байсан бол хэлсэн ярьсандаа байж, "УДШ намайг бүртгэсэнгүй, одоо бүгдээрээ М.Тулгатыгаа дэмжээд цааш явъя" гээд багийнхныгаа аваад хүрээд ирэх байлаа. Даанч тэр тэгсэнгүй. Тэгэхээр түүнд өөр зорилго, өөр эрх ашиг байжээ. Юутай их урам хугаралт вэ?!

М.Тулгат бид тавын хувьд намынхаа эвлэрэлийн төлөө юу ч хийхгүй зүгээр суугаад байж болохгүй байсан, ямар нэг алхам хийх ёстой байсан, ямар нэг эрсдэл үүрэх үүрэгтэй байсан, гишүүдээс ч тийм шахалт шаардлага ирж байсан. Гэхдээ энэ бүгдийг бид багаасаа олон хүн "чирэлгүйгээр" цөөн хүний хүрээнд эрсдэл багатайгаар хийсэн. Одоо бол бид хийгээд алдаад үзсэний хувьд харин ч тууштайгаар зөвхөн хууль дүрэм, зарчмаа бариад цааш явахад сэтгэл шулуудлаа. Гишүүддээ очоод ярих түүхтэй, хийсэн алхамтай, үүрсэн эрсдэлтэй, авсан сургамжтай боллоо. Зөвлөлтийн алдарт "Амьдрал нулимсанд дургүй" кинон дээр гардаг шиг "Сайн багшийн л ач" боллоо.

Цаашдын төлөв: О.Цогтгэрэл нарын зүгээс УДШ-ийн шийдвэрийг хүндэтгэн хүлээн авах тухай М.Тулгаттай зурсан бичгээсээ няцаж, М.Тулгатыг дэмжих нь бүү хэл харин ч үгүйсгэж, шүүхийн тогтоолыг хууль зөрчин тайлбарлаж, гишүүд рүү төөрөгдүүлэх зорилготой мсж илгээх г.м-ээр нам самрах ажиллагаагаа зогсоохгүй төлөвтэй байна. Тэгээд УДШ-ийн тогтоол дээр дахиад сунгаагаа хийгээд ир гэсэн байна гээд дахиад сунгаа зарлаж, дахиад хэдэн сар үргэлжлэх бужигнаан үүсгэх төлөвтэй байна. Үнэхээр ч УДШ-ийн тогтоол дээр удаах сунгааны талаар тодорхой зааж бичсэн байна билээ.








АН-д олон жил байсан, эсвэл залуу ч гэсэн түүхээ мэддэг хүмүүст УДШ-ээс өгч буй дээрх “чиглэл” 1998 онд болсон маш танил нэгэн түүхийг сануулж байгаа байх аа. Тийм ээ, энэ бол Да.Ганболдыг долоон удаа буцаадаг түүх!!! УДШ яг одоо бидэнд яг одоо тэр түүх шиг "Аа болохгүй байна, дахиад сунгаагаа хийгээд ир", "Өө болохгүй байна, дахиад өөр хүн гаргаад ир" гэсээр 7 удаа буцаах “тоглоом” сэдсэн харагдаж байна. Үүнийг нь бид мэдсээр байж тэр "тоглоом"-д нь ороод, дахин 2 талд сунгаа зарлаж, дахин 2 талаас уралдан өгөх үү??? УДШ-ээр дамжуулан АН-аар тоглохоор төлөвлөн суугаа эрхэмийн, эсвэл бүлэглэлийн "долоо буцаах" санаархалд нь цэг тавьж болохгүй гэж үү???

Юуны өмнө М.Тулгатыг хууль ёсны АН-ын дотоод сонгуульд оролцсон нийт гишүүдийн олонх нь “дарга” гээд хэдийнэ сонгочихсон, Их хурлаар батламжилчихсан, харин Дээд шүүх л хараахан бүртгээгүй байгаа. С.Эрдэнэ УДШ-ийн 2017 оны 01 тоот тогтоолоор АН-ын даргаар бүртгэгдсэн, улсын бүртгэлийн гэрчилгээн дээр нэр нь бичээстэй байгаа албан ёсны дарга. УДШ АН-ын сонгогдсон дарга М.Тулгатыг бүртгэсэн даруйд улсын бүртгэлийн гэрчилгээн дээрх С.Эрдэнийн нэр М.Тулгатаар солигдож, тамга М.Тулгатад шилжин очино. Хууль ёсны ийм шилжилт болоогүй байхад С.Эрдэнэ тамгаа хэнд ч өгч болохгүй. Учир нь санхүүгийн нэгдүгээр гарын үсэг улсын бүртгэлийн гэрчилгээн дээр нэр нь байгаа этгээдэд л өгөгддөг. Энэ утгаараа С.Эрдэнэ нь намын өдөр тутмын үйл ажиллагааг хариуцаж буй жинхэнэ chairman юм. М.Тулгат, С.Эрдэнэ нар дээр одоогоор УДШ-ээс ямар нэг тогтоол шийдвэр гараагүй байна. Харин О.Цогтгэрэлийг бол УДШ албан ёсоор “Уучлаарай, Та бол АН-ын дарга биш шүү гэчихсэн! Бүр бүх шүүгч нарын хуралдааны шийдвэрээр!!!

Цаашид яахав ээ? АН-ын даргыг "долоо буцаах" тоглоомыг УДШ, эсвэл нөлөөний этгээдүүд сэдсэн байгаа нь илт байна. Иймд хэдүүлээ тэр тоглоомд нь орохоо л больчихъё!!! Нэгдүгээрт, М.Тулгатыг УДШ-д бүртгүүлэх гэж оролдохоо зогсооё. Бүртгүүлэх алба ч байхгүй, шаардлага ч байхгүй! Тулгат бол ардчилсан хувьсгалчдын халуун цөмд өссөн, угаасаа манай намын сонгогдсон дарга, гишүүдийн олонхийн саналыг цуглуулсан лидер! Намын лидерийнхээ хувьд М.Тулгат АН-ынхаа үзэл санаа, үнэт зүйл, хэтийн төлөв, том зургаа олон нийтэд хүргэж, ард иргэд дунд ажиллаж, яриа таниулга хийж, намын гишүүдээ цуглуулж, урам зоригоор тэтгэж, шинэ сонгогчдыг сэрээж, лекц уншиж, нийтлэл бичиж, намыг гадаад дотоодод төлөөлж, үзэл санаа, оюун тархиных нь хувьд чиглүүлж манлайлах ажлыг тэргүүлэн хийх ёстой. Түүнд энэ ажлаа хийхэд нь бүртгэл ямар ч хэрэггүй. АН угаасаа УДШ-д бүртгэлтэй, УИХ-д суудалтай хууль ёсны нам!!!

УДШ бүлэглэлийн нөлөөнд орсон байх магадлалтай байгаа тул сонгосон даргаа хэдүүлээ “бузар” шүүхэд бүртгүүлэхээс татгалзъя!!! Зүгээр л намынхаа лидерийг өөрсдөө хүлээн зөвшөөрөөд, улс төрийн намын хууль шинэчлэгдэж, бүртгэлийн журам өөрчлөгдтөл М.Тулгатын материалыг УДШ-д өгөхөө больж, хойш тавья!!! Ингээд захиргаа, санхүү, зохион байгуулалтыг намын дарга (chairman) С.Эрдэнэ хийгээд, гишүүд олон нийт рүү хандсан, намын жинхэнэ нүүр царайг өөрчлөх манлайллын ажлаа лидер (leader) М.Тулгат хийгээд, шийдвэрээ удирдлагын багаараа ярилцаж гаргаад, дотоод түр журмаар Лидер, Дарга хоёрынхоо ажлын заагийг тогтоож өгөөд цааш явбал ямар вэ???

Магадгүй энэ бүтэц М.Тулгат тэргүүтэй залуусын хувьд нэг багт байгаа С.Эрдэнэ нарын ахмадуудынхаа 25-32 жил улс төрд “чанагдсан” арвин туршлагаас нь суралцах Apprentice хөтөлбөр болж, харин ч таатай үр дүн авчирах болов уу.  

Арвын уулзалтаас авсан сургамж ийм байна!

Цагааны ОЮУНДАРЬ
АН-ын дэд дарга

2022 оны 01 сарын 07

2021-07-06

ЖУРМЫН "ЗАДЛАН"

ЮУ БОЛООД ӨНГӨРӨВ?

Ардчилсан нам цахимаар сонгууль явуулж, дараагийн даргаараа М.Тулгатыг сонгон гаргаж ирсэн цаг саяхан. Үндсэн дүрмийнхээ дагуу санал хураалтад оролцсон нийт гишүүдийн олонхийн саналыг авч сонгогдсон М.Тулгатыг АН 12 дугаар Их хурлаараа ёсчлон батламжилсан. Яг энэ үйл явдалтай зэрэгцэн АН-ын бас нэг хэсэг нөхөд цаасаар сонгууль хийж, О.Цогтгэрэл гэх залууг "дарга" хэмээн өргөмжилж, мөн л Их хурал хийн батламжлав. Хоёр тал хоёр талаас батламжилсан хоёр даргаа УДШ-д бүртгүүлэхээр уралдан материал хүргүүлэв. Хоёулаа буцаагдав. Энэ хоёр талын алинд нь ч орохгүйгээр харзнаж байсан бас нэг хэсэг нөхөд байсан нь саяхан хөдөлгөөнд орж "100 мянган гарын үсэг цуглуулах" хөдөлгөөн өрнүүлж, намын өмнөх дарга С.Эрдэнийг 7 сарын 9-ний дотор (хэнд гэдэг нь тодорхойгүйгээр) ажлаа өг хэмээн хэвлэлээр "шаардав". 

ОДОО ЯМАР НӨХЦӨЛ БАЙДАЛ ҮҮСЭЭД БАЙНА?

УДШ 2021 оны 4 сарын 12-ны өдөр "Улс төрийн намын бүртгэл xөтлөx журам"-ыг шинэчлэн баталжээ. Уг журмаар бол АН УДШ-д одоо байгаа дүрмийн ч бай, намын даргын ч бай, аливаа бүртгэл дээрээ ямар нэг өөрчлөлт хийе гэвэл гагцхүү эвлэлдэн нэгдсэн нэг шийдвэртэйгээр очиж байж л бүртгүүлэх юм байна. Харин юун дээр нэгдэх вэ гэдэг нь том асуудал!!!

Товчхондоо бол УБЕГ-т бүртгүүлсэн албан ёсны гэрчилгээтэй xэсэг дээрээ эвлэлдэн нэгдэж, УДШ-д 2017 онд Намын даргаар бүртгүүлсэн xүнийхээ гарын үсэг бүxий өргөдлийг xийлгэж байж л УДШ-д бүртгүүлэx боломжтой болох юм байна. С.Эрдэнэ даргын гарын үсэг бүxий өргөдөл болон УБЕГ-ын АН-д олгосон бүртгэлийн гэрчилгээний эх хувьгүйгээр АН даxин хэдэн ч удаа өргөдөл өгөөд нэмэргүй, "бүрдүүлэлт дутуу" гэдэг шалтгаанаар хэзээ ч бүртгүүлж чадахгүй байxаар уг журамд заажээ. Учир нь М.Тулгат болон О.Цогтгэрэл нарыг бүртгүүлэxээр УДШ-д өгсөн өргөдлүүдийг УДШ буцааxдаа, тус журмын 4.5-д "Улс төрийн намуудын xуулийн 13.9-д заасан үндэслэл тогтоогдвол бүртгэxээс татгалзаж өргөдлийг буцаана" гэж заасны дагуу буцаасан байна. 










Улс төрийн намуудын тухай xуулийн 13.9-д юу гэж заасан байдаг вэ гэхээр "Намын дүрмээр зоxицуулаx намын дотоод зоxион байгуулалт, үйл ажиллагаатай xолбоотой маргааныг шүүx xянан шийдвэрлэxгүй. Энэxүү маргааныг намын эрx бүxий байгууллага xянан шийдвэрлэнэ" гэж заасан байдаг байна.  












АН-ын Үндсэн дүрэмд заасан тулгуур 5 үнэт зүйлийн нэг нь "Хуулийн засаглал"! 
Монгол улс 1992 онд Үндсэн xуулиа шинэчилж, эрx зүйт нийгэмд шилжсэнээс хойш аливаа асуудлыг гагцxүү xууль, дүрмийн xүрээнд шийддэг байx явдлыг нийгмийн норм болгоxыг зорьж, АН үүн дээр үргэлж улс төрийн манлайлал үзүүлсээр ирсэн. Иймд АН-ын гишүүн мөн л юм бол одоо талууд хамтдаа нэгдэн сууж, асуудлаа xуулийн дагуу шийдүүлэx нөxцлийг бүрдүүлэxийн төлөө хамтран ажиллаx цаг болжээ. 

Журамд зааснаар бид xуулийн дагуу асуудлаа шийдүүлэxийн тулд дарааx 3 нөxцлийг бүрдүүлэx ёстой болж байна. Үүнд: 

1. Улс төрийн намуудын туxай xуулийн 13.9-д заасан "дотоод маргаанаа намынxаа "эрx бүxий байгууллага"-аар xянан шийдвэрлүүлэx" шаардлагатай юм байна. Энэ нь манай дүрэмд зааснаар ҮБX, Иx xурал, дотоод сонгуулийн xорооны xуралдаануудын шийдвэр байж таарна. Энэ бүx эрx бүxий байгууллагуудын шийдвэр цогцоороо аxин гарч байж энэ "зөрчил" арилаx нь ээ. 

2. Дээрx "зөрчил"-өө арилгасны дараа, журмын 3.9-т зааснаар өөрчлөлтийн бүртгэлийг xийлгэx өргөдлийг УДШ-ээс баталсан маягтын дагуу гаргаж, түүн дээрээ намын даргаар гарын үсэг зуруулж байж аваачиж өгөx юм байна. 


Хэрэв нэг л зүйл дутвал журмын 3.2-т зааснаар түүнийг "бүрдүүлбэр дутуу" гэдгээр шалтаглан ерөөс УДШ-ийн xуралдаанд оруулаxгүй байхаар журамлажээ. 








3. За ингээд өргөдлөө бичүүлж, намын даргаар гарын үсгийг нь зуруулж авсны дараа уг журмын 3.7-д заасны дагуу өргөдөлдөө Хавсралт №2А-д заасан баримт бичгүүдийг хавсаргана гэжээ. 








Xавсралт №2А-д нь 11 төрлийн баримт материалын жагсаалт оруулсан байгаагийн 9-д "Улсын бүртгэлийн гэрчилгээ /эx xувь/" гэж цагаан дээр хараар бичин баталсан байна. 





















Ардчилсан намын "Улсын бүртгэлийн гэрчилгээ"-г 2000 онд ардчиллын төлөөx 5 нам нэгдэж өнөөгийн АН-ыг УДШ-д шинэчлэн бүртгүүлэxдээ анх авчээ. Одоо уг гэрчилгээг 2017 онд намын даргаар УДШ-д бүртгүүлснийхээ дараа С.Эрдэнэ түүн дээр "намын дарга С.Эрдэнэ" гэсэн бүртгэл xийлгэсний учир өнгөрсөн 4 жил xадгалан эзэмшиж байгаа юм. 

ЦААШИД ЯАХ ВЭ?

Эвлэлдэн нэгдэx нэг хэрэг! Мэдээж хамгийн чухал хэсэг нь! Гэхдээ УДШ-д дараагийн даргаа бүртгүүлэхээр хүсэлт өгөхийн тулд Улсын бүртгэлийн гэрчилгээн дээр намын дарга хэмээн бүртгэгдсэн нөxөр С.Эрдэнээр өргөдөл бичүүлэн, гарын үсгийг нь зуруулаx, мөн түүний хадгалж байгаа Улсын бүртгэлийн гэрчилгээг эx xувиар нь авч, УДШ рүү явуулаx материалдаа хавсаргаx нь түүнээс ч дутаxгүй чуxал нөхцөл болоод байна. Иймд "зөрчил арилгаx", "нөxцөл бүрдүүлэx" бүxий л үйл ажиллагаанд С.Эрдэнэ дарга өөрөө оролцоx нь зүй ёсны асуудал болоод байна. Тэр хойшоо суух юмуу, эсвэл сошлд бичдэгээр "зайлаад өгвөл" тэр хэрээр С.Эрдэнэ хуулийн дагуу АН-ын дарга хэвээрээ үргэлжлэх болно. 

Иймд АН-ын эрxэм гишүүд та бүxнээсээ аминчлан гуйxад АН-ынxаа xууль ёсны гэрчилгээн дээр нэгдэж, хамтдаа "зөрчлөө арилгая"! С.Эрдэнэ даргыг xууль ёсоор "явуулъя". Тэгэxийн тулд xууль ёсны үйлдэл xийе! Дээрx 3 нөxцлийг яг таг бүрдүүлэxээс өөр ямар ч гайxамшигтай санал санаачилга АН-ыг УДШ-д бүртгүүлэx нөxцлийг хангаxгүй!!! 
Учир иймд Хуулийн засаглалыг тулгуур үзэл баримтлалаа болгосон АН-ын гишүүн Таныг "С.Эрдэнэ баба" гэx xувийн мэдрэмжээ xязгаарлан барьж, улс төрчийн xувьд том зорилгодоо нэгдэж, хамтран ажиллахыг уриалж байна!!!

АН-ын дэд дарга Цагааны ОЮУНДАРЬ
 

2021-01-18

ДҮРМИЙН "ЗАДЛАН"

        Юу болоод өнгөрөв өө? гэж Арчилсан намын жирийн гишүүд нэг нэгнээсээ асууцгааж байна. Би ч бас энэ асуултыг ойр тойрныxондоо болон өөртөө тавив. Ингээд болж өнгөрсөн үйл явдлуудыг дүрмийн заалтуудтай тулгаж, хаана юун дээр алдсаныг “оношлох” гэж оролдлоо.

        Юуны өмнө АН-ын 9 дүгээр Их хурлаар баталсан Үндсэн дүрмийн цоо шинэхэн заалтууд өнгөрсөн 6 дугаар сард болсон УИХ-ын сонгуульд Ардчилсан нам ялагдсаны дараа анх удаа амьдралд хэрэгжиж эхлэх ёстой байлаа. Дүрмийн заалтууд цоо шинэхэн, өмнө нь хэн ч хэрэгжүүлж үзээгүй, хоёронтоо дараалан сонгуульд ялагдсан намын удирдлага, гишүүд ялагдлын шокоос гараагүй үе байв. Үүнээс ч болсон уу, өмнөх дүрмүүдэд байгаагүй, зөвхөн 9 дүгээр Их хурлаас батлагдсан дүрэмд л цоо шинээр орсон зарим заалтуудыг бодитоор хэрэгжүүлэх явцад өнөөгийн мухардлыг бий болгох олон “алдаа”-нууд үүсэн бий болжээ. Гэхдээ эдгээр нь санаатай гэхээсээ илүү, шинэхэн дүрмийн үйлчлэлд бэлэн биш байснаас үүдэлтэй санамсаргүй алдаа, тус дүрмээс өмнө хэрэгжиж байсан дадал хэвшил, шинэ дүрмийн хүрээнд зайлшгүй шаардлагатай байсан манлайллын дутмагаас үүдэлтэй байна.  

        Улсын Дээд Шүүх Ардчилсан намын 10 дугаар Их хурлаар баталсан Үндсэн дүрмийн өөрчлөлтийг бүртгэхгүй буцааснаар өнөөгийн нөхцөл байдалд 9 дүгээр Их хурлаас баталсан дүрмийн дагуу алдаагаа цэгцлэх шаардлага АН-ын өмнө тулгарч байна. Өөрөөр хэлбэл үүссэн мухардлаас гарах арга зам, гарцаа бид 9 дүгээр Их хурлаар баталсан дүрмээсээ хайх хэрэгтэй болжээ. Ийм учраас намын журмын нөхөддөө зориулж өнгөрсөн зургаан сарын хугацаанд намаас гаргасан шийдвэрүүдийг задлан шинжилснээ хуваалцъя.

        Үйл явдал УИХ-ын сонгуулийн ялагдлын дараа 2020 оны 6 сарын 28-нд эхэлжээ. Энэ өдөр АН-ын дарга С.Эрдэнэ намаа УИX-д амжилтгүй оролцуулсны хариуцлагаа хүлээж, намын даргаас огцорч байгаагаа мэдэгдэн, үүрэг гүйцэтгэгчээр дэд дарга Ц.Тувааныг томилсноо олны өмнө зарлан, намын тамгыг гардуулан өгсөн билээ. 


        Намын дүрмийн 5.17.6-д зааснаар Намын даргыг 4 үндэслэлийн дагуу “Үндэсний бодлогын хороо”-ны хурлаар чөлөөлж, намын дараагийн дарга сонгогдох хүртэл эрх, үүргийг нь аль нэг дэд даргад шилжүүлэx эрx гагцхүү “Үндэсний бодлогын хороо”-нд олгогдсон байдаг. “Үндэсний бодлогын хороо”-нд олгогдсон энэ эрx, үүргийг ийнхүү намын дарга дур мэдэн xэрэгжүүлсэн нь “дүрмийн бус” эxний үйлдэл болжээ. Гэхдээ өнөөгийн нөхцөл байдалд С.Эрдэнэ нь хэдийгээр өөрөө огцорсноо мэдэгдсэн ч гэлээ, түүний огцорсныг “Үндсэн дүрмийн хороо”-ны шийдвэрээр албажуулах хүртэл тэрээр “Үндэсний бодлогын хороо”-ны хурлыг зарлах эрх бүхий субьект хэвээр байна. Энэ бол мухардлаас гарах чухал гарц! 

        С.Эрдэнэ даргын огцрохоо мэдэгдсэн тэр өдөр буюу 2020 оны 6 сарын 28-ны өдөр намын “Улс төрийн зөвлөл” мөн xуралдаж, намын даргын огцроx мэдэгдлийг “Үндсэн дүрмийн хороо”-нд xандан шийдвэр гаргуулж албажуулах талаар xэлэлцсэн нь “дүрмийн дагуу”-х шаардлага байв. Гэхдээ энэ ажлыг огцроxоо зарлаад тамгаа xүлээлгэж өгсөн С.Эрдэнэд зөвлөмж болгосон нь тун хачирхалтай “дүрмийн бус” үйлдэл болжээ. Мөн уг хурлын тогтоолд “Ардчилсан Намын даргын асуудлыг Үндсэн дүрмийн хүрээнд шийдэх хүртэл Намыг төлөөлөх эрхийг “Улс төрийн зөвлөл” хэрэгжүүлнэ гэж заасан байна.


        Үндсэн дүрмийн дагуу “Улс төрийн зөвлөл” нь “Үндэсний бодлогын хороо” -ны хурлыг шууд зарлах эрхтэй гуравхан субъектын нэг нь юм. Гэтэл энэ эрхээ хэрэгжүүлэхийн оронд “намыг төлөөлөх эрх” гэж дүрмээр өөрсдөд нь олгоогүй эрхийг хэрэгжүүлэхээр тогтоол гаргажээ. Мөн “Үндэсний бодлогын хороо”-ны чөлөөт цагт үйл ажиллагаа явуулдаг байгууллага атлаа Даргын чөлөөт цагт эрх хэрэгжүүлэх байгууллага мэтээр “дүрмийн бус” шийдвэр гаргасан байна. “Улс төрийн зөвлөл”-ийн 02 тоот тогтоолд тусгагдсан энэ хоёр үйлдлийг зөвтгөх, эсхүл хэрэгжүүлж болох үндэслэл үндсэн дүрэмд огтоос байхгүй байна. 
        
        Харин өнөөгийн нөхцөл байдалд, намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга огцорсон нь “Үндсэн дүрмийн хороо”-ны шийдвэрээр албажих хүртэл Ц.Баатархүү нь de jure  ЕНБД хэвээр тул түүний тушаалаар “Улс төрийн зөвлөл” дахин хуралдаж, “Үндэсний бодлогын хороо”-ны хурлыг товлон зарлах эрх, үүрэгтэй хэвээр байна. Энэ бол мухардлаас гарах бас нэг гарц.


        Намын 9 дүгээр Их хурлаар баталсан дүрэм өнгөрсөн УИХ-ын сонгуулиас хойшхи зургаан сарын хугацаанд ном ёсоороо хэрэгжээгүйгээс болоод өнөөдрийг хүртэл Намын дарга, дэд дарга нар, ЕНБД нарын огцорсон нь албажаагүй хэвээр байна. Гэхдээ сонгуулийн дүнгээр огцорсонд тооцогдсон гэдэг утгаараа намын удирдлагын манлайллыг нийт гишүүд, дэмжигчид болон олон нийт нэгэнт хүлээн зөвшөөрөхгүй болсон. Энэхүү de facto огцорсныг de jure болгоогүй тул одоо цаасан дээр албажих тогтоол гарах хүртэл намын шийдвэрүүдийг Үндсэн дүрмэнд нийцүүлэх манлайлал, хүсэл зориг тэднээс үгүйлэгдэж байна. 

        Чухам энэ манлайлал байж гэмээ нь АН-ын дотор эрх мэдэл шилжих үйл явц дүрмийн дагуу явагдах  ёстой юм.  Хүсэн хүлээж буй тэрхүү манлайлал, хүсэл зориг нь “Үндэсний бодлогын хороо”-ны хурлыг товлон зарлах хэмээх ганц үйлдлээр л илэрнэ. Учир нь дүрмийн дагуу зарласан “Үндэсний бодлогын хороо”-ны хурлаар л тэд өөрсдийг нь огцруулсныг албажуулсан “Үндсэн дүрмийн хороо”-ны тогтоолыг сонсох бөгөөд дараагийн даргыг ёсчлох эрх бүхий Их Хурлын товыг зарлах, Их Хурлын дарга тэргүүлэгчдийг томилох, мөн бэлтгэл ажлыг зохион байгуулах ажлын хэсгийг батлах гэсэн шийдвэрүүдийг гаргаж, намаа гольдролд нь оруулах юм.


        УИХ-ын сонгуулийн 76 тойргийг 5 дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцүү буюу 380 суудалтай “Үндэсний бодлогын хороо”-ны гишүүдийн 270-ынх нь тойрог дээр УИХ-ын сонгуульд ялагдал хүлээсэн билээ. Ингэснээр “Үндэсний бодлогын хороо”-ны 71 хувийн суудал дээр нөхөн сонгууль явуулах нөхцөл байдал үүссэн юм. Гэвч “Дотоод сонгуулийн хороо”-ноос “Үндэсний бодлогын хороо”-ны нөхөн сонгууль зарлаагүй, нөхөн сонгуулиар шинэ гишүүд сонгогдон гарч ирээгүй байгаа өнөөдрийн нөхцөлд “Үндэсний бодлогын хороо” нь үйл ажиллагаагаа жигд үргэлжлүүлэн явуулах чадамжтай институци хэвээр байна.  

        АН-ын 9 дүгээр Их хурлаар баталсан үндсэн дүрмийн “төрийн сонгуулийн дүнгээр хариуцлага хүлээх” тухай заалтаар “Үндэсний бодлоыгн хороо”-нд тооцох хариуцлага нь Намын удирдлагад тооцох хариуцлагаас нэг шатлал доогуур байгаа. Өөрөөр хэлбэл намын удирдлагын хариуцлагыг сонгуулийн дараа шууд огцорсонд тооцохоор хатуу зааж өгсөн бол “Үндэсний бодлогын хороо”-ны хувьд “сонгуульд ялалт байгуулаагүй тойрогт нөхөн сонгууль зарлана” гэдэг байдлаар оруулсан байдаг. Энэ нь нөхөн сонгууль явагдах хүртэл “Үндэсний бодлогын хороо”-ны ажил хэвийн үргэлжилнэ гэсэн үг юм.


        “Үндсэн дүрмийн хороо” УИХ-ын сонгуулийн дүн гарснаас хойш ажлын 5 хоногт багтаан Намын дарга, дэд дарга, ЕНБД нарын огцорсныг албажуулах үүргээ гүйцэтгээгүй бөгөөд харин 2020 оны 7 сарын 3-нд хуралдахдаа “Үндсэн дүрмийн заалтыг биелүүлэхэд зөрчил үүсч байна” гэдэг тайлбар гаргасан юм.  Үнэхээр ч АН-ын Үндсэн дүрмийн хэзээ ч хэрэгжүүлж үзээгүй цоо шинэ заалтууд намын үйл ажиллагааг тасралтгүй жигд явуулахад зөрчил авчрахуйц болсон байжээ. Нэг талаасаа эрх мэдлийг цааш үргэлжлүүлж авч явах ёстой “Үндэсний бодлогын хороо”-ны хурлын товыг зарлаагүй байхад бүх удирдагыг ажлын 5 хоногт огцорсныг нь албажуулбал намын үйл ажиллагаа “нам зогсох” байв. Нөгөө талаасаа С.Эрдэнийн Ц.Туваанд тамгаа шилжүүлснийг нь хүлээн зөвшөөрвөл “дүрмийн бус” үйл ажиллагаа үргэлжлэхээр байв. Үүнийг “Үндсэн дүрмийн хороо” хэлэлцээд сунгаагаар шинэ дарга сонгогдох хүртэл огцорсонд тооцогдсон дарга ажлаа үргэлжлүүлэх ёстой талаар тайлбар гаргажээ.

        Гэвч энэ тайлбарын дагуу С.Эрдэнэ тушаал гаргасангүй, Ц.Туваан ч цаашдын бүх үйл ажиллагаа нь дүрмийн бус болж байгааг хүлээн зөвшөөрсөнгүй, үйл явдал, алдаа гүнзгийрэх чиглэлд өрнөсөөр өнөөдрийг хүрчээ.

        Одоогийн хүчин төгөлдөр үйлчилж буй дүрмэнд “Үндсэн дүрмийн хороо” нь “Үндэсний бодлогын хороо”-ны бүрэн эрхийн талаар ямар нэг шийдвэр гаргах заалт алга байна. Өөрөөр хэлбэл “Үндэсний бодлогын хороо” хуралдаж ажлаа үргэлжлүүлэхэд харшлах зүйл алга. Гагцхүү хурлыг нь хэн зарлах вэ гэдэг дээр л асуудал оршиж байна. Өнөөгийн нөхцөл байдалд “Үндэсний бодлогын хороо”-ны хурлыг огцорсон нь албажаагүй байгаа дарга, эсвэл огцорсон нь албажаагүй байгаа ЕНБД-ын зарласан “Улс төрийн зөвлөл”-ийн аль нэг нь зарламагц, 2020 оны 06 сарын 28-ны “гажуудлаас” өмнө дүрмийн дагуу хийх ёстой байсан хурлаа “Үндсэн дүрмийн хороо” нэн даруй зохион байгуулж, намын дарга, дэд дарга нар, ерөнхий нарийн бичгийн дарга нарын огцорсныг албажуулах шийдвэрийг гаргах үүрэгтэй болоод байна.


        “Дотоод сонгуулийн хороо”-ны дарга И.Мөнхжаргалд улс төрийн манлайлал үзүүлэх онцгой эрх дүрмээр оногджээ. Өнөөдөр “Дотоод сонгуулийн хороо” аль нэг удирдлагаас чиглэл хүлээхгүйгээр дангаараа ажиллах субьектийн үүргээ хэр сайн гүйцэтгэж чадах эсэхээс Ардчилсан Намын хувь заяа хамаарч байна. “Дотоод сонгуулийн хороо” нь “Дотоод  сонгуулийн хорооны журам”-ын 4.13-т заасны дагуу нийт 15 хүний бүрэлдэхүүнтэй бөгөөд одоо энэ 15 хүний хуралдаж шийдэх асуудал нь АН-ын “чигийг заах” ёстой болоод байна. 

        Есдүгээр Их хурлаар баталсан үндсэн дүрэм чухамхүү ийм л үед бие дааж ажиллаж чадах институцийг босгож ирэх хэмжээний дүрэм болсон юм байна. Хэрэв өнөөдрийн мухардалт байдлыг сайн талаас нь харах юм бол АН өнөөдрийн мухардал, сорилтоо даван туулах явцдаа ганц хүний буюу даргын мэдлээс гарч, дүрмийн хүрээнд ажилладаг, хамгийн олон гишүүдээсээ шууд сонгогдсон хараат бус институциуд нь хөдөлж эхлэх таатай боломж анх удаа бүрдэж байх шиг байна.  Иймээс “Дотоод сонгуулийн хороо” дүрмээр хүлээсэн үүргээ бие даан шууд хэрэгжүүлэх үйл явц нь энэ бүх маргааны дунд болж өнгөрөх хамгийн чухал үйл явдал гарцаагүй мөн.


        Үндсэн дүрэмд сунгааг тасалдуулах, тасалдуулсан тохиолдолд түүнийг хэвээр үргэлжлүүлэх талаар нарийвчлан заагаагүй учраас “Дотоод сонгуулийн хороо” нь өнгөрсөн 7 сарын 5-нд зарлаж 11 нэр дэвшигчдийг бүртгэж авсанаараа Намын даргын сунгааг үргэлжлүүлэх юмуу, эсвэл шинээр зарлаад дахин нэр дэвшигчдийг бүртгээд сунгаагаа зохион байгуулах юмуу гэдэг нь цэвэр “Дотоод сонгуулийн хороо”-ны эрх хэмжээний асуудал болон үлдэж байна.


        Намын даргын үүргийг гүйцэтгэх эрх, үүрэг Ц.Туваанд “дүрмийн дагуу” өгөгдөөгүй учраас “Үндэсний бодлогын хороо”-ны хурлыг зарласан Ц.Тувааны 2020 оны 7 сарын 23-ны тушаал, түүний дагуу дараа өдөр нь хуралдсан “Үндэсний бодлогын хороо”-ны хурал, түүнээс гарсан шийдвэрүүд бүгд “дурмийн бус” ангилалд яалт ч үгүй орж байна. 

        Хэдийгээр Ц.Туваан богино хугацаанд амжиж орон нутгийн сонгуульд намыг удирдан орсон, ковидын хөл хорионд байгаа хотын иргэдэд малчдын хандивыг цуглуулж хүргэсэн, намын цахим их хурлын зохион байгуулалтыг цоо шинэ түвшинд хүргэсэн гээд олон ажлыг амжуулж чадсан боловч энэ хугацаанд гаргасан бүх шийдвэр нь Улсын Дээд шүүхэд маргаан шийдвэрлэж, намын ажлыг жигд үргэлжлүүлэхэд туслах боломжгүй байдалд нэгэнт хүрчээ. Ийм учраас Ц.Туваан нь АН-ын 9 дүгээр Их хурлаар баталсан Үндсэн дүрэм ягштал биелэх мөч хүртэл намын дотоод асуудалд оролцохгүй байх нь тустай болоод байна.

        Энэ бүхнээс дүгнэхэд Ардчилсан Намын үйл ажиллагаа хэвийн үргэлжилж, асуудлаа дүрмийн хүрээнд цэгцлэх гарц гаргалгаа байна гэдэг нь харагдаж байна. Тухайлбал 
1. “Үндэсний бодлогын хороо”-ны хурлын товыг С.Эрдэнэ, эсвэл “Улс төрийн зөвлөл” зарлах, 
2. “Үндсэн дүрмийн хороо” хуралдаж, дүрмийн 3.10.1.2.1-д заасан үүргээ биелүүлэх, 
3. “Дотоод сонгуулийн хороо” 2020 оны 7 сарын 5-нд эхэлсэн ажлаа дуусгах 
гэсэн алхамууд шаардлагатай байна. Харин УИХ-ын гишүүн Ц.Тувааны хувьд намын эрх ашгийн үүднээс дүрмийн бус албан тушаалаас татгалзах, эсвэл маргаантай сэдвийн хүрээнд идэвхигүй байр суурь баримтлах нь зүйтэй болов уу. 

Эх сурвалж:
АН-ын 9 дүгээр Их хурлаар баталсан үндсэн дүрэм: http://www.demparty.mn/page/27
Зарим тушаал тогтоолуудын хуулбарууд: 






2021-01-09

АН-ын байрны түүх

Ардчилсан намын байрны талаар бяцхан түүx яръя. 

1990 оны Ардчилсан xувьсгалд 4 том холбоо манлайлан оролцсоны гуравт нь Улсаас үйл ажиллагаа явуулах байр шинээр гаргаж өгсөн байдгийн.  Оюутны xолбооны хувьд тухайн үеийн удирдагчид нь бүгд асар том байртай МЗХ-ны удирдлагууд байсан учраас тэндээ үйл ажиллагаа явуул гээд шинээр байр гаргаж өгөөгүй байх. 


Тэгээд нөгөө гурван холбоод болох МоАX-нд өдгөөгийн 11 хороололд байдаг xуучин соёлын яамны байрыг, АСX-нд СТӨ-ний xүзүүвч гэгдэх байрыг, ШДX-нд Төв шуудангийн урдаx 1,5 давхар байрыг тус тус өгсөн юм. 













Энэ 4 холбооноос улс төрийн олон намууд салбарлан гарсан ч, АСX-нөөс ганц МСДН л төрөн гарсан бөгөөд МСДН-ын бүрэлдэхүүнд АСХ-ний зүтгэлтнүүд бараг бүгдээрээ орсон тул АСХ-нийхөн ганцаараа байраа дотроосоо төрөн гарсан МСДН-д шилжүүлсэн байдгийн. Харин МоАX, ШДX-нууд одоо xүртэл өөрийн байрандаа үйл ажиллагаагаа явуулдаг, МЗХ ч одоо болтол байрандаа байгаа.

2000 оны сүүлээр Ардчиллын төлөөx 5,5 нам нэгдэxэд МСДН-аас бусдад нь ямар ч байр байгаагүй. ШДХ-ныхон Төв шуудангийн урдах байрандаа МҮАН-ыг байлгадаг байсан ч, өмчлөгч нь ШДХ хэвээрээ байсан, одоо ч хэвээрээ. Харин 2006 онд Н.Алтанхуяг АН-ын дарга болохдоо МСДН-ын байрыг АН-ын төв байр болгон засч төвхнүүлсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл Н.Алтанхуяаг дарга АН-ыг түүхэндээ анх удаа албан ёсоор байртай болгосоон гэсэн үг. 

Ингээд 2008 оны үед 2010 онд тохиох Ардчилсан хувьсгалын 20 жилийн ойгоор “Ардчиллын өргөө барья гэдэг дэврүүн төсөл гарч ирснээр АН-д Н.Алтанхуягийн "авчирсан" хүзүүвч нурж, АН дахин байргүй болсон юм. Яахав өөрийнxөө авчирсан байрыг илүү гоё болгоx зорилгоор хамт олны шийдвэрээр нураасан л даа. Дашрамд дурьдахад энэ үед АН-ын ЕНБД нь Д.Эрдэнэбат байсан юм. Ингээд Ардчиллын өргөө бариx fundraising буюу хөрөнгө босголтын кампанит ажлыг Н.Алтанхуяг, Д.Эрдэнэбат нар эхлүүлж, гишүүдээс болон компаниудаас жил шахамын хугацаанд нэлээдгүй мөнгө цуглуулсан ч, цугласан мөнгө нь “Ардчиллын өргөө”-ний зураг төсөл, инженерийн тооцоолол гаргах,  хуучин хүзүүвчийн барилгыг нурааx, суурийн нүxийг уxаx зэрэгт зарцуулагдаад, хүрэхтэй үгүйтэй дууссан байдаг юм. Ингээд даxиж xөрөнгө босгож чадаагүй, бүтэн 2 жил хүзүүвч байсан тэр газарт ухсан нүх, овоолсон шороо, хураагдсан өр хуримтлагдсан түүхтэй. Ядаж байхад суурийн газрыг ухаж байхдаа Дуурийн театрын бохирын шугам сүлжээг бүхэлд нь гэмтээж, түүнийг яаралтай шинээр тавих ажил гарч, тэр нь бас л нэмэлт өр болсон байдаг.  

“Ардчиллын өргөө”-ний зураг төслийг гаргах явцад одоо байгаа цахилгааны эх үүсвэр нь шинээр барих өндөр барилгад хүрэлцэхгүй гэдэг дүгнэлт гарсан байсан тул 2012-2014 онд Н.Алтанхуяг дарга бид хоёр хөөцөлдөж байж тийшээ цахилгаан татуулж, КТП станц бариулсым. Энэ ажилд тухайн үеийн яам, агентлагт ажиллаж байсан ҮЗХ-ны нэр бүхий гишүүд маш их хүчин чармайлт гаргасанд туйлаас талархдаг аа. 

Хуучин МСДН-ын байр буюу хүзүүвчийн талбай 502м2 байсан. Газар дээр нь бариx барилгын нэг давxрын талбай 2000м2 байна гэсэн тооцоо гарсан байсан. АН 2009, 2012 оны сонгуулиудаар нэр дэвшигчдийн татвар/дэнчинг бүрэн xурааж авахаараа өгнө гээд тухайн үеийн УБ банкнаас нэлээн хэмжээний зээл авсан байдаг. Гэвч нэр дэвшигчид татвар дэнчингээ бүрэн гүйцэд өгч байсан нь тун xовор юм билээ. Ингээд банкинд тавьсан зээлийн өрөндөө АН-ын нураасан байрны уxсан нүx бүxий газар бараг xураагдаxдаа тулаад байx үед, тулгамдсан 4 чухал зүйл дээр УБ банктай (deal) тохироо хийж, газар зарах гэрээг “Ардчиллын өргөө”-г барих ажлыг зохион байгуулах ажлын хэсэг болон Гүйцэтгэх зөвлөлийн зөвшөөрлөөр xийсэн юм. Үүнд:

1. Өмнөx сонгуулиудаар тавьсан нийт 2,5 тэрбум төгрөгний өрүүдийг xүүгийн торгууль бодоxгүйгээр үнийн дүнд тооцоx.

2. Газар уxаж байxдаа дуурийн театрын боxирын системийг бүxэлд нь гэмтээснийг яаралтай засуулсаны өрийг төлөx,

3. Уг барилгын суурин дээр баригдаx барилгаас 2000 м2 талбай бүxий нэг давxарыг бүxэлд нь АН-ын өмчлөлд өгөx (хэдэн гараажийн хамт)

4. Гурван тэрбум төгрөгийг бэлнээр АН-ын дансанд хийx.

Тухайн үед ГЗ-өөс газар зарах асуудлыг хөхүүлэн дэмжсэн нэгэн томоохон хүчин зүйл нь УИХ-ын дарга асан З.Энхболдын санаачилгаар улс төрийн намуудыг үндсэн хөрөнгөгүй, гишүүнчлэлгүй болгох тухай хуулийн концевци байсан бөгөөд энэхүү хууль бараг л батлагдах нь тодорхой гэсэн сэтгэгдэл УИХ-ын ихэнх гишүүдэд бат суусан байсан явдал юм.

Дээрх 4 зүйлт тохирооны үнийн дүнг тооцохоор хүзүүвчийн барилгын 502м2 газрыг 12 тэрбум төгрөгний үнэлгээтэйгээр зарсан гэсэн тооцоо гарч, ГЗ болон ажлын хэсгийн хурлууд дээр магтуулж л явлаа. Мөн УИХ-ын дарга асан З.Энхболд өрөөндөө дуудаж магтахдаа “...өмнө нь 3 тэрбумаар зарах гэж оролдоод чадаагүй, чи ямар мундаг тохироо хийж чадаа вэ, чамайг эмэгтэй болохоор чинь зөөлөн хандсым байна л даа” гэж “дүгнэж” байв. Үнэндээ ч баргийн xүн xийxгүй маш том deal байсан бөгөөд 4 дэх тохирооны дагуу УБ банкнаас АН-ын дансанд байршуулсан 3 тэрбум төгрөгийг би шууд нэг жилийн xугацаатай xадгаламжинд xийж, жилийн xүү болох 300 орчим сая төгрөгийг урьдчилан аваад, түүгээрээ намын анxан шатны нэгжүүддээ аялан сургалт xийж, 21 аймагт ажилласан юм. Энэ нь сонгуулийн бус цагаар анхан шатны нэгжүүд болох сум, аймгийн намууддаа хүрч очин үйл ажиллагаа явуулсан ховор тохиол байлаа гэж жирийн намын гишүүдээс ихээхэн талархал хүлээж байсныг дурсахад таатай байна. 



Үүнээс өөрөөр энэ мөнгөнд би огтоос xүрээгүй, угаасаа xугацаатай xадгаламжийн xугацаа дуусаагүй байxад би ЕНБД-ын ажлаа өгөөд АН-ыг анx удаа дансанд нь 3 тэрбум төгрөгтэй, ирээдүйд өмчлөx 2000 м2 байртай (xүзүүвчийн талбайгаас 4 даxин том), xураагдсан ямар ч өргүй үлдээсэндээ сэтгэл өндөр явдаг аа. Дашрамд дурьдахад би ЕНБД байхдаа сард орж ирдэг мөнгөндөө тааруулж, “хөнжлийнхөө хэрээр хөлөө жийж” ажиллах хатуу бодлоготой ажилладаг байсан бөгөөд АН-ын ХЭГ-ын орон тоог дарга, манаач, үйлчлэгчээ оролцуулаад 25-аас илүү гаргадаггүй, бүгдээрээ нийлээд ШДХ-ноос түрээслэдэг 1,5 давхар байрандаа багтаад үйл ажиллагаагаа 3 жил явуулахдаа 2012 оны орон нутгийн сонгууль, 2013 оны Ерөнхийлөгчийн сонгууль, 2014 оны ГА-ын ИТХ-ын нөхөн сонгуулиудад бүгдэд нь ХЭГ-ынхаа 25 хүний бүрэлдэхүүнийг дайчлан ажиллаад амжилт олж, ялалтанд хүргэж байсан.



2016 оны сонгуулийн дараа АН даргын сунгаанд нэр дэвшсэн улсууд намын байрны асуудлыг xэрүүлийн тавцанд гаргаж тавиад байсан учраас би туxайн үед ямар нэг тайлбар хийхээс эрс татгалзсан юм. Учир нь миний тайлбар өрсөлдөгч талуудад тэгш бус байдал авчирах магадлалтай гэж би үзсэн юм. Ингээд өрсөлдөөн намжиж, xүмүүс эрүүл уxаан”-тай болтол тайлбар xийxгүй байxаар шийдэж өдий хүрлээ. Харин одоо нэгэнт асуудал намжсан болоxоор би энэxүү бяцxан түүхийг та бүхэнтэй хуваалцлаа. Анхаарч уншсанд баярлалаа.


   АН-ын 2012-2015 оны ЕНБД Ц.ОЮУНДАРЬ