Р.Амаржаргал гишүүний хүсэлтийг УИХ хүлээж авахгүй болов уу гэж найдаж бна

Сэтгүүлч С.Батгүрийн mnb.mn сайтад зориулан авсан ярилцлагыг блогтоо нийтэлж байна. 

- Юун түрүүнд АН-ын хувьд багагүй асуудлуудтай тулгарч эхэлж байх шиг байна. "Жигүүр" мэндлээд удаагүй байхад, Р.Амаржаргал гишүүн УИХ-ын гишүүнээс түдгэлзэх саналаа УИХ-ын даргад хүргүүллээ. Амараа гишүүн хэдийгээр нам дотроо үе үе хувийн тоглолт хийгээд байдаг ч өчигдрийн хэмжээний цочир мэдэгдлийн хэмжээнд хүртэл аашлахыг бодоход УИХ ч, ЗГ ч хариуцлага хүлээх чадамжгүй юм байна гэдэг сэтгэгдлийг нийгэмд шууд төрүүлчихлээ. Энэ талаар АН-ын ЕНБД-ын хувьд та юу хэлэх вэ?

- Жигүүрийн хувьд намд байдаг энгийн үзэгдэл. Үүнийг асуудал гэж аль ч талаар бид хүлээн аваагүй, анхнаасаа уулзаад, хамтарсан ажлын хэсэг байгуулаад ажиллаж байгаа. Төгс шийдэл гэж хаана ч байдаггүй учраас намын дүрэм журмаа АН шинэчлэх гэж угаасаа олон жил ярьж, гишүүдийнхээ дунд үе шаттай хэлэлцүүлэг явуулж ирсэн, одоо ч явуулж байгаа. Харин Амаржаргал гишүүний хувьд гаргасан шийдвэрээ намтай урьдчилж зөвшилцөөгүй, цэвэр хувь гишүүнийхээ хувьд гаргасан шийдвэр. Тойргоос нэр дэвшиж өрсөлдөнө гэдэг төрийн эрх барих дээд байгууллагад тухайн тойргийн сонгогчдыг төлөөлж ажиллах үүрэг хүлээнэ гэсэн үг байдаг. Иймд Амаржаргал гишүүний энэ шийдвэр намын гэхээсээ илүү Сүхбаатар дүүргийн хэдэн зуун мянган сонгогчдын сонголтыг үл хүндэтгэсэн, тэдний итгэлийг хөсөр хаясан хариуцлагагүй шийдвэр болчихов уу гэж харж байна. Иймд УИХ энэ талаар аливаа шийдвэр гаргахдаа сонгогчдын эрх ашиг, тэднийг төрд төлөөлөх үүрэг хүлээсэн ардчиллын үндсэн зарчмын цаана оршиж байгаа өндөр хариуцлагын тухай сайн бодож, нухацтай хэлэлцэж байж шийдвэрээ гаргах ёстой. Дайны цагт бол тулаанаас няцаж өргөдлөө өгсөн дайчны хүсэлтийг “Өө за за” гээд шууд хүлээгээд авдаггүй биз дээ. Хэдий шантарах үе тохиолдовч, тулааны талбарыг сайн дураар орхих эрх тойргоос сонгогдож ард түмнийг төлөөлөн Их хуралд сууж байгаа гишүүнд байх ёсгүй. Иймд УИХ тийм ч амархан гишүүний хүсэлтийг хүлээж авахгүй болов уу гэж найдаж бна.

- УИХ дахь АН-ын бүлэг болоод АН-ын удирдлагын түвшинд Р.Амаржаргал гишүүний энэхүү асуудлыг хүлээж авах бололцоотой юу. Хэрэв тийм бол түүний УИХ-ын суудал МАН-ын хоёр нэр дэвшигчийн аль нэгэнд нь очихоор харагдаад байгаа шүү дээ?

- МАН-ын гишүүд шууд орж ирэхгүй л дээ. УИХ-ын сонгуулийн тухай хуулийн 52-р зүйлд зааснаар хэрвээ УИХ ямар нэг байдлаар Р.Амаржаргал гишүүний хүсэлтийг хүлээн авч гишүүнээс нь болиулбал тухайн тойрогт нөхөн сонгууль явагдахаар заасан байгаа. Нөхөн сонгуульд бүх намууд болон хувь хүмүүс нэр дэвшин өрсөлдөх эрхтэй.

- Р.Амаржаргал гишүүний энэхүү үйлдлийг өөр өнцгөөс харах ажиглагч нар байна. Тухайлбал ирэх Ерөнхийлөгчийн сонгуульт АН-аасаа нэр дэвших сонирхол түүнд байгаа гэх....?

- Би хувьдаа тэгж бодохгүй байна.

- Ер нь АН-ын бүхий л үйл ажиллагаа, дүрэм журмаа царцаахаас эхлээд болохоо байсныг "жигүүр" болоод Р.Амаржаргал гишүүний үйлдлээр илэрч байна гэж ойлгож болох уу?

- Юу гэж дүгнэх нь Та бүхний хэрэг. Миний хувьд наад дүгнэлттэй чинь санал нийлэхгүй. Дээр хэлсэнчлэн бид тулгарсан асуудал бүрийг хамтдаа суугаад шийдээд явдаг. Улс төр бол олонхийн эрх ашигт нийцсэн дундын шийдлийг олохын төлөөх мөнхийн зөвшилцөөн, мэтгэлцээний талбар шүү дээ.

 -Та саяхан СЕХ-нд Увсын асуудлаар хандсан. Энэ асуудлын хариу хэдийгээр шийдэгдэхээр байна. Энэхүү асуудал та бүгдийн ярьж хэлж байгаа шиг нааштай бүтэхээр байж чадна гэдэгт та ЕНБД-ын хувьд хэр итгэлтэй байна вэ? Ийм бололцоо үнэхээр бий гэж үү?

- Өргөдлийг авч хэлэлцэх хуулийн хугацаа 30-60 хоног байдаг. Иймд энэ хугацаанд багтаж шийдвэрээ гарах байх гэж найдаж байгаа. СЕХ улс төрөөс ангид, бие даасан, хараат бус байгууллага учраас Сонгуулийн хуулийн 35.34-т процедурыг нь үг үсэгчлэн заагаад өгчихсөн асуудал дээр ямар нэг эргэлзээгүйгээр шийдвэр гаргах бүрэн боломжтой гэж үзэж байгаа.

Нэг юм туйлын үнэн. 2012 оны сонгуульд манай нам бүрэн төгс ялаагүй. Энэхүү "дутуу" ялалтын үр дүнг ямар нэгэн байдлаар амсах нь дамжиггүй

"Өдрийн сонин"-ы сэтгүүлж Мөнхжаргалын Мөнхцэцэгийн хийсэн энэхүү ярилцлагыг тус сонин 2013 оны 11 сарын 09-ний Бямба гаригийн дугаартаа нийтэлсэн юм. 

-Ардчилсан нам Зас­гийн эрхийг аваад жил гаруйн хугацаа өнгөр­лөө. Сөрөг хүчнийхэн улс орны эдийн засаг хүндэрсээр байна гэж мэдэгдэж байгаа. Үүнд АН-ын зүгээс ямар дүгнэлт хийж байгаа юм бол?

-Шинэчлэлийн Зас­гийн газар үйл ажилла­гаагаа эхлэхтэй зэрэгцэн дэл­хийн зах зээл дээр нүүрс зэсийн үнэ огцом унаж, үүнээс болоод экс­портын орлого тасалдаж эхэлсэн. Мөн сонгуулийн үеэр иргэ­дийг хамгийн ихээр бухимдуулж бай­сан замбараагүй олгогд­сон уул уурхайн лицен­зүү­­дийг цэгцлэх шаард­лагыг биелүүлэх үүднээс 1500 гаруй лицензийг зогсоос­ноос тэр хэм­жээ­гээр эдийн засагт орж ирэх хөрөнгө оруулалт, мөнгө­ний урсгал зогсож, ажлын байр хумигдсан. Төсвийн орлогын нэлээд хувийг бүрдүүлдэг томоо­хон хэм­жээний аж ахуйн нэгжүүд болох Эрдэ­нэт, Оюу толгой, Таван тол­гойгоос орж ирэх ихээхэн хэмжээний орлогууд тү­рүүчийн Засгийн газрын үед тавьсан өрөнд суут­гагдаж эхэлснээс гадаад валютын хомсдол үүсч, долларын ханш огцом өсөх болсон. Энэ бүхэн яах аргагүй тулгарсан бодит эдийн засгийн хүнд­рэл мөн бөгөөд түү­нийг Засгийн газар харин ч урьдчи­лан харж, Мон­гол­банк­тай хамтран үнэ тогт­вор­жуу­лах хэд хэдэн хө­төл­бөрийг хэрэгжүүлс­нээр эдийн засгийн энэ огцом хүндрэл иргэдийн наад захын хэрэгцээ бол­сон мах гурилын үнэд огцом нөлөөлөөгүй нь сайшаалтай. Долла­рын ханшийн огцом өсөлт дол­­лартай харьцдаг цөө­хөн бүлэг хүмүүст л "шийт­­гэл" болдгоос биш, төгрө­гөөр мах гури­лаа авдаг нийт ард иргэ­дэд тэгтлээ нөлөө үзүүлдэг­гүй.

Гараанаасаа эдийн засгийн хүндрэлтэй нүүр тулсан Засгийн газар хөтөлбөртөө тусгагдсан  бүтээн байгуулалтын аж­луудаа үүнээс болж хойш тавиагүйд харин ч та­лархах ёстой. Төсвийн байдлыг харж, гараа хум­хиж суухгүйгээр шаард­ла­гатай хөрөнгө мөнгийг өөр эх үүсвэрээс бүрдүү­лэх, босгох арга замыг Засгийн газар түргэн шуур­хай эрэл­хийлс­ний үр дүнд зам барилгын ганцхан улир­лын хуга­цаанд л гэхэд нүдэнд ха­раг­дахуйц огцом өөрч­лөлтүүд бий боллоо шүү дээ. Яахав түрүүний зас­гийн үед тавь­сан өр нь үнэн ч, түүнийг төлж ба­рагдуулах нь энэ засгийн үүрэг тул "гоншгонох" шаардлага алга. Нэгэнт олон улсын гэрээ хэ­лэл­цээрээр хийгд­сэн өр уч­раас Засгийн газраас Эр­дэнэт, Таван толгой, Оюу толгойд бү­тээгдэхүүн үйлд­­вэрлэлийн хэмжээг өрөнд нийлүүлж байгаа хувиас нь давуулж үйлд­вэрлэлийг нэмэг­дүү­лэх, үйлдвэрлэсэн тэдгээр бү­тээгдэхүүнээ найдвар­тай зарах зах зээлээ бэл­дэж, урьдчилсан гэрээ хэлэл­цээрүүдийг хийх аж­лыг Япон, БНХАУ-уудад хий­сэн болон дараа да­раа­­гийн орнуудад хийх айлч­лалуудаараа ам­жуулж, заримыг нь эцэс­лэн зур­лаа.

Энэ бүхэн богино ху­га­­цаанд хийж байгаа чам­лахааргүй амжилт мөн ч, Засгийн газрыг магтаж толгойг нь илэх биш, муулж урмыг нь хуга­лах биш, өөр олж хараа­гүй боломжийг нээн ил­рүүлж, хүндрэлээс хурдан шуур­хай гарахыг намын зүгээс УИХ дахь бүлгээ­рээ дам­жуулан байнга шахаж шаардаж ажил­лаж бай­гаа. Мөн Засгийн газрын 2012 оны сон­гуулийн мө­рийн хөтөл­бөрт тусгагд­сан амлалтуу­дыг нэг жи­лийн хуга­цаанд хэдэн хувь­тай хэр­хэн биелүүлж бай­гаа явцын тайланг гар­гахыг шаардаж, удах­гүй УИХ дахь намын бүлэг дээрээ хэлэлцэх гэж байна.  

-Ямар ч намын гал тогоог барьж байгаа ген­секийн хувьд нам дотор жигүүр ургахад таатай бус ханддаг. Танай намын жигүүрийнхэн дүрэмдээ өөрчлөлт оруу­лахыг шаардаж бай­сан. Жигүүрийнхэн­тэйгээ тохиролцоонд хүрсэн гэв үү?

-АН-д угаасаа олон жигүүр фракци бий. Иймд АН-д фракц үүсэх нь тийм ч сонин "мэдээ" биш, ха­рин АН фракцгүй болжээ гэвэл чих соотойлгох "мэдээ" болох байх шүү.

Сүүлд байгуулагдсан, одоогоор "отгон" жигүү­рийн хувьд намын гүйцэт­гэх зөвлөлөөс удаа да­раа гаргасан дотоод сон­гуулийг хойшлуулах шийд­­вэрийг шүүмжилж, алдаа дутагдалтай ч хүчин төгөлдөр байгаа дүрмээ хатуу барьж ажил­лахыг одоогийн удирд­лагуудаас шаард­сан шаардлага дээр са­нал нэгдсэн жи­гүүр. "Хуу­лийг шүүмжилж болно, дагахгүй байж бо­лохгүй" гэсэн суурь зарч­мын да­гуух зөв зүйтэй шаардла­га байсан уч­раас намын дарга жигүү­рийнхнийг хүлээж авч уул­заад, ХЭГ-т хамтарч асууд­лыг ший­дэх үүрэг өгсөн. Энэ да­гуу намын УТБ-ын хэлт­сийн дарга Д.Анхбаяраар ахлуулсан ажлын хэсэг байгуулаад, намын дү­рэмд 2011 онд оруулсан ротацийг байх­гүй бол­госон ҮЗХ-ны шийд­вэ­рийг хэрхэн өөрч­лөх бо­лон, намын гишүү­дийн хариуцлага, ёс зүйн жур­мыг шинээр боловс­руу­лах зэрэг хэд хэдэн төс­лүүд дээр ажиллаж байна.        

-АН-ын зүгээс СЕХ-нд хүсэлт хүргүүллээ. Увсын хоёрын асууд­лыг Дээд шүүх хэлэл­цээд СЕХ-г шийдвэр гарга гэсэн. Гэтэл хуу­лийн хугацаа нь болчи­хоод байхад асуудлыг шийдвэрлээгүй. Үүнтэй холбоотой хүсэлт хүргүүлэв үү?

-АН-аас СЕХ-нд хан­даж, УИХ-ын 2012 оны 15-р тойрогт үүссэн сон­гуулийн маргааныг шүү­хийн шийдвэрт үндэслэн хянан шийдвэрлэж өгө­хийг хүссэн өргөдлөө албан ёсоор 2013 оны арваннэгдүгээр сарын 8-нд хүлээлгэн өглөө. Ув­сын тойрог дахь сонгуу­лийн маргааны асууд­лыг хэлэлцсэн Эрүү­гийн бо­лон захир­гааны хэргийг шүүх Ул­сын дээд шүү­хийн шийд­вэрүүд гарсан. Энэ шийд­вэрүүдийг үн­дэс­лэн сон­гуулийн хуу­лийн 35.34-т заасан үйл ажиллагааг СЕХ-ноос хэрэгжүүлэ­хийг АН хү­сэлт­дээ тодор­хой зааж өгч, түүндээ шүүхийн шийд­вэрүүдийг болон гүйцэтгэлийн тог­тоо­луу­дыг хавсарган хүргүүлсэн байгаа.

СЕХ-нд асуудлыг хянан шийдвэрлэх хуу­лийн хугацаа гэж бий. Энэ хугацаа нь 30 хоногийн дотор, дахин хянах шаард­лагатай гэж үзвэл хоёр сарын хугацаанд шийдэх үүрэгтэй бөгөөд СЕХ асуудлыг хуулийн хугацаанд шийднэ гэдэгт найдаж байна.

Ардчилал, эрх зүйт төрийн тогтолцоо цаа­шид xөгжиx эсэx нь зөв сонгож авсан сонгуулийн тогтолцоо, сайн боловс­руулсан сонгуулийн xууль, зөв зоxион бай­гуулж явуулсан сонгуу­лиас шалтгаалдаг. Ийм учраас улс төр бол ямар нэгэн зөв зүйтэй ёс жур­мыг бий болгоxын төлөө үеийн үед үргэлжилдэг мөнхийн тэмцэл юм. Энэ тэмцлийг Увс аймгийн жирийн иргэд эхлүүлж, жил гаруй тэмцээд өдгөө СЕХ-нд тулж ирээд, түү­ний шийдвэрийг амьс­гал даран хүлээж байна. Жирийн иргэдийн энэ хүлээлтийг СЕХ хүндэтгэх үүрэгтэй.

-СЕХ МАН-аас нэр дэвшин, УИХ-д сонгогд­сон гишүүдийн манда­тыг хүчингүй болгох бо­ломжтой юу?

-2011 оны сүүлээр батлагдсан Сонгуулийн тухай хуулийн 35.34-т зааснаар, УИХ-ын ги­шүүн болох явцад хууль зөрчсөн үйлдэл нь УИХ-ын гишүүн болсноос хойш шүүхээр хянан шийд­вэрлэгдэж тогтоогд­вол гишүүний түр үнэм­лэхийг хүчингүй болгоно гэж заасан байдаг. Энэ хуулийн заалтыг хэрэг­жүүлэх субъект нь СЕХ юм. Тиймээс СЕХ УИХ-ын сонгуулийн энэ хуу­лийн заалтыг хэрэгжүүлэх үүргээ биелүүлээч ээ гэсэн шаардлагыг л бид тавьж байгаа.

-Ер нь үеийн үед СЕХ эрх баригч намын мэдэлд байсаар ирсэн. Хэдийгээр хараат бус байх ёстой ч харьяа­лалд нь байсан нь нууц биш ээ. Та твиттер хуу­даснаа СЕХ-той "үзэл­цэнэ" гэж жиргэсэн бай­сан. Эрх баригч намын генсек ингэж хэлэхээр хүмүүст сонин санаг­даж байгаа. Эрх баригч намын хувьд СЕХ-г эрх мэдэлдээ барьж чадах­гүй байгаа болохоор ингэж хэлэв үү? 

-СЕХ эрх баригч хүч­ний нөлөөнд байсан үе саяхан. Тэр нь дээрээсээ доош хатуу командаар ажилладаг МАН-ын хуу­чин коммунист бүтцэд суусан сэтгэхүй гишүү­дийнх нь толгойд амь бөхтэй оршиж байсны үр дагавар байсан. Намын гишүүнээсээ татгалзсан ч сэтгэхүй нь өөрчлөг­дөөгүй байсан учраас СЕХ-ны дарга асан Б.Бат­тулга жишээ нь ямар улаан цайм шийдвэ­рүү­дийг гаргаж байлаа даа. Ердөө түрүүний Их хур­лын л үед шүү дээ. Тэгээд УИХ-ын гишүүн С.Эрдэнэ тэр үеийн СЕХ-г шүүхэд өгч торгууль тавиулснаас хойш, арай нэг цочрол авч, бүрэлдэхүүнд нь бай­гаа улсууд намын шийд­вэрийг биш, хуулийг ба­римтлах гэж хичээх бол­сон. Гэхдээ энэ хичээлт бүрэн итгэл үнэмшил болж чадаагүй байгаа­гийн илрэл нь Увсын асуу­дал дээрх СЕХ-ны хойрго ажиллагаа болов уу. Манай нам СЕХ-г эрх баригчид нөлөөндөө байл­гахын бурууг хам­гийн ихээр шүүмжилдэг байсан хүчний хувьд үзэл бодлынхоо эсрэг тийм оролдлого огт хийхгүй. Тийм ч учраас СЕХ-ных­ныг дуудаж шивнээ даал­гавар өгөхгүй, хуулийн дагуух шаардлагаа хэв­лэ­лээр ил тод өгч, тэднийг self-censorship сэтгэхүй­гээ­сээ салж, цаашдын үр дагавар гэх мэт улс төрч­дийн санаа зовдог сэд­вийг толгойноосоо авч хаяад, зүгээр л хэвлэсэн хуулийг өмнөө тавьж бай­гаад шийдвэрээ гаргадаг шүүгчид шиг ажиллахыг намын зүгээс шаардаж байгаа юм.

-Та саяхан БНАСАУ-ыг зориод ирсэн. Ямар ажил амжуулав?

-БНАСАУ дахь аял­лын хувьд би намын дар­гаас хувийн чөлөө авч, гэр бүлийнхээ эрхэлдэг ком­па­нийн нэрээр ажил олгогч­дын холбооны шу­га­маар бизнес аялалд оролцоод ирсэн. Хойд Солонгос эдийн засгийн үсрэнгүй хөгжилд хүрэх зорилт тавиад, тэр зорил­гынхоо үүднээс Мон­голын бизнес эрхлэгч­дийг хамтын ажиллагаа хөрөнгө оруулалтын чиг­лэлээр хамтарч ажилла­хаар урьсан юм байна лээ.

-Таныг Хойд Со­лон­госын их удирдагч Ким Жон Илийн тухай ном худалдаж аваад тус улсад хоригдох дөхсөн тухай хэвлэлүүд мэдээл­сэн. Чухам юу болсон юм бэ? 

-Кесаны аж үйлдвэ­рийн цогцолборыг үзэ­хээр гарсан аяллын замд бид зогсож үдийн хоол идсэн юм. Тэгээд дэл­гүүрт нь тавигдсан бэлэг дурсгалын зүйлсээс би сонирхлын дагуу кино DVD, ном хоёр худалдаж авсан юм. Өөр нэг биз­несмэн өөр нэг ном худалдаж аваад дурсгал болох үүднээс түүн дээ­рээ аялалд оролцсон бүх хүмүүсээр тойруулан гарын үсэг зуруулж бай­сан. Тэгээд автобус хөд­лөхийн алдад манай авто­бусанд орчуулагч бүсгүй орж ирээд биднээс "Та нар дунд ном худал­даж авсан хүн байна уу" гэж асуусан. Би гараа өргөж номоо үзүүлэхэд бүсгүй номыг аван буу­гаад хэсэг хугацааны да­раа эргэж ирэхдээ, "...ууч­лаа­рай, энэ манай их удир­дагчийн ном уч­раас бид дээр нь элдэв юм зурж уу гэдгийг шал­гасан юмаа" гэсэн. Бод­вол "Генералын номыг нэг хүн авсан, түүнийг тойруулж хүмүүс юм са­раачаад байх шиг бай­сан, шалга" гэсэн команд ирсэн байх. Тэгээд "ном худалдаж авсан хүн бай­на уу" гэхэд нь би номоо өгч шалгуулсан нь тэр л дээ.  

-Танай намын өрсөл­дөгч улс төрийн том хү­чин болох МАН-ын Их хурал нэлээд сүр дуу­лиантай болж өндөр­лөлөө. МАН-д болсон өөрчлөлтийг юу гэж харж байна. Нөгөө л хуу­чин М.Энхболд, Ж.Мөнх­бат нар удирд­лагад сонгогдлоо гэх хүмүүс байна. Намын удирд­лага солигд­со­ноор тус нам шинэч­лэгдэж чадах болов уу?

-Энэ асуултад би хариулт өгөх субьект биш. Би АН-ын ЕНБД-ын хувьд МАН-ын их хуралд баяр хүргэж амжилт хүссэн мэндчилгээг албан ёсоор хүргүүлсэн. Хурлын үеэр гадаадад ажлаар явж байсан учраас шинээр сонгогдсон МАН-ын дарга М.Энхболдод хувийн зү­гээс баяр хүргэж амжаа­гүй байна. Харин ЕНБД-аар сонгогдсон Ж.Мөнх­батад твиттерээр баяр хүргэсэн.

-Ер нь сонгуулийн хугацаа дөхөөд ирэ­хээр эрх баригч намын хувьд том нүүдэл бол­дог. Гол өрсөлдөгч нам­тайгаа эвсэх хандлага байдаг. Танай намд МАН-ыг хамтарч засаг барих "урилга" байх болов уу?


-Үгүй л болов уу. Урьд нь эвсэж үзсэн бүхий л оролдлогууд манай намд тийм ч таатайгаар тусаж байгаагүй. Үр дүн нь ихэвчлэн сөрөг байсан. Гэхдээ нэг юм туйлын үнэн. 2012 оны сонгуульд манай нам бүрэн төгс ялаагүй. Энэхүү "дутуу" ялалтын үр дүнг ямар нэгэн байдлаар амсах, магадгүй төлөөс хийх шаардлага ч тулгарч болохыг үгүйсгэхгүй.

Үнэнийг гар өргөж тогтоодоггүй

Увсын асуудлаарх энэхүү бичвэрийг маань "Үндэсний шуудан" сонин 2013 оны 10-р сарын 15-ны дугаартаа нийтэлсэн юм. 

“Гуталчин гутлаа л xийнэ, xарин гутал xаана нь барьж өвтгөж байгааг өмсч байгаа xүн xэлнэ” гэсэн үг байдаг. 2008 оны 7 сарын 1-ны эмгэнэлт үйл явдал булхай луйвар нь дэндсэн сонгуулийн урьд өмнөх тогтолцоо сонгогч түмнийг тэсэхүйеэ бэрх болтол нь “өвтгөж” тэднийг аргагүй гудамжинд гарч тэмцэхэд хүргэсэн билээ. Ингээд тогтолцооны гажиг санал худалдаж авахаас өгсүүлээд мөнгө тараах, саналын хайрцаг авч зугатах, өгсөн саналыг буруу тоолох гэх мэт олон зүйлд байгааг “гутал” өмсөж үзээд хаширсан хүмүүс “гуталчин”-д хэлснээр 2011 оны 12 сарын 15-нд Монгол улсын Их хурлын сонгуулийн тухай цоо шинэ хууль батлагдан гарчээ.

Төрийн бодлогын үзүүлэx үр нөлөөг амьдрал дээр жирийн xүмүүс л юуны өмнө мэдэрч байдаг. Харин тэр мэдрэмжээ “гуталчин”-д ийнхүү хэлж, хаана хэрхэн өвдөж байгаагаа тоочиж, засуулах боломж буюу доороос үзүүлэx сувгийг гагцхүү ардчилсан тогтолцоо бий болгодогийн хүчинд “гуталчин” ийнхүү өөр нэг шинэ “гутал” үйлдвэрлэсэн нь тэр байлаа. Удалгүй 6 сарын дараа уг “гутал”-ыг үйлдвэрлэгчид, хэрэглэгчид бүгдээрээ нэгэн зэрэг “өмсөж” туршив.

Уг нь иргэд цөмөөрөө нийгмийн гол гол шийдвэрүүдийг гаргаxад биечлэн оролцож байвал нийгэм маань илүү ардчилсан байх сан. Гэвч шийдвэр гаргаxад бүx xүмүүс оролцоx бололцоогүй болохоор иргэд өөрсдийгөө төлөөлөх хүнийг 4 жилд нэг удаа сонгож байхаар Монгол улсын хуулинд заажээ. Тэгээд засаг захиргааны хуваарилалтад үндэслэсэн сонгуулийн тойргуудыг бий болгож, тэр хүрээнд бүртгэгдсэн иргэд сонгуульд оролцон саналаа өгч, олонхийнхоо сонгосон xүнээр дамжуулан төрийн шийдвэр гаргаxад оролцож байхаар болжээ. Энэ ёсоор Увс аймгийн сонгогчид өөрсдийгөө төлөөлөх хоёр хүнийг сонгож явуулахаар бэлтгэл базаагдав. Нэгэнт “өвтгөж хөл гэмтээдэг урьдын муу гутал”-ын горыг нийгмээрээ мартаагүй байсан болохоор Увсын сонгогчид энэ удаагийн сонгуульд ихээхэн xариуцлагатай, няхуур xанджээ.

Харамсалтай нь өнөөх “шинэ гутал”-ыг үйлдвэрлэхэд кноп дарж оролцсон хуучин хоёр төлөөлөгчид нь сонгогчид шигээ хариуцлагаа ухамсарласангүй. Урьдын муу аргаараа мөнгө тарааж, сонгогчдын саналыг худалдан авахаар санаархжээ. Угаасаа тэдэнд луйвраар олж хураасан мөнгө ч гэж зах замбараагүй их байсан юм байлгүй. Ердөө л зуу зуун мянгаар нь “гэрийг чинь ухуулах байр болгоноо” гээд л мянга илүү сонгогчдод баруун солгойгүй тараачихаж. Бас ч гэж золголтын бэлэг гээд 2008 онд өөрөө гардан тарааж явснаа бодвол арга нь арай нарийсчээ. Гэвч Увсын сонгогчид үүнийг нь “доромжлол” гэж хүлээн авснаас “хамаг хэрэг” өрнөх нь тэр.

Нэг жил 2 сарын өмнө Увс аймгийн Тариалан сумын 13 иргэн анхан шатны шүүхэд хахуульд авсан 100 мянган төгрөгөө сонгуулийн шинэ хуулинд заасны дагуу 10 дахин өсгөж, 1 сая болгон авахыг хүссэн өргөдөл өгчээ. Ар араас нь хоёр ч тусдаа эрүүгийн хэрэг шалгагдаж эхлэв. Иргэд мөнгөө бариад штаб дээр нь ирээд байсан учраас Ардчилсан нам ч бас захиргааны хэргийн шүүхэд ханджээ.

Удалгүй сонгууль дуусч СЕХ дүнгээ нэгтгэх үед хэд хэдэн тойрог дээрх шүүхийн маргааныг хэрхэн шийдэх тухай асуудал босч ирэх нь тэр.

Нэр дэвшигчийг ямар ямар үйлдэл хийвэл нэрсийн жагсаалтаас хасах талаар шинэ хуулинд олон зүйлийг тов тодорхой заасан байлаа. Гэвч тэдгээр хориглосон заалтуудыг нам, эвсэл, нэр дэвшигчид өрсөлдөгчөө унагаах зорилгод ашиглаж СЕХ-нд хуурамч мэдээлэл өгсөн байх магадлал байж болох тул, тухайн мэдээллийн үнэн бодитой эсэхийг шүүх тогтоох шаардлага гарч болзошгүйг ч шинэ хуулинд мөн тусгасан байжээ. Шүүхийн шийдвэр гаргах үйл явц удаашралтай байдгийг бас тооцоолж, уг хэрэг явдал тухайн нэр дэвшигчийг УИХын гишүүн болсноос хойш тогтоогдвол мандатыг нь хүчингүй болгох эрхийг ч СЕХ-нд даалгахаа мартсангүй. Аргагүй муу “гутал өмсөж” хаширсан хүмүүсээ хууль тогтоогчид сайн сонсож, гарч болзошгүй бүх асуудлыг нэгд нэгэнгүй тусгасан байжээ.

Ингээд СЕХ “...нэгэнт дараа дараагийн алхамуудыг нь шинэ хуулинд тов тодорхой зааснаас хойш одоогоор олон санал авсан гээд ирснийг нь мэдүүлж л байя, зарга маргаан нь шүүхээр шийдэгдээд ирвэл хуулийн 35.34-д зааснаар мандатыг нь хүчингүй болгочихъё” гэдэг шийдэлд хүрснээр өнөөх увайгүй аашлагч Увсын хоёр УИХ-д ороод ирэх нь тэр. Түүнээс хойш нэг жил хоёр сарын хугацаанд хоёр өөр шүүхээр дөрвөн өөр хэрэг тус бүр гурван шатны шүүх дамжин хэлэлцэгдэж, үр дүнд нь 7 иргэн эрүүгийн хуулиар ял шийтгүүлж, СЕХ “буруутай этгээдээр нөхөн төлүүлэх” нөхцөлтэйгээр хэдэн зуун саяар тоологдох өрөнд унаснаар сая нэг юм эцэслэгдэн шийдэгдэв ээ.

Монгол улс цагаан морин жилийн эхээр социализмыг халж, 1992 онд анхны ардчилсан үндсэн хуулиа баталснаар эрх зүйт төрийн тогтолцоонд шилжсэн нь саяхан мэт.
Ардчилсан, эрх зүйт ёс бүхий нийгэмд зөвхөн материаллаг хууль шударга байх нь хангалтгүй байдаг аж. Учир нь процессийн шударга ёс буюу шударга хуулийг шударгаар хэрэгжүүлэх үйл явц нь цаасан дээрхи хууль буюу “материаллаг шударга ёс”-ыг амьдруулж, үр шимийг нь нийгмээрээ хүртэх боломжийг олгодог билээ.

Ерөөс манай улсыг огт мэдэхгүй хүн манай хуулиудыг бүгдийг уншаад үзвэл манай орон шиг хүний эрхийг дээдэлсэн, шударга ардчилсан улсыг олж үзэхгүй биз. Урьдын бүх сонгуулийн хуулиудад ч сонгуулийг шударга бус явуулах тухай нэг ч үг өгүүлбэр байхгүй. Тэгсэн хэр нь “Нээлттэй нийгэм” xүрээлэнгээс 2008 оны сонгуулийн дараа гаргаж байсан тайлан илтгэлд “сонгуулийн бараг бүх үйл явцад хууль зөрчигдөж, шударга зарчим алдагдаж” байсныг баримт жагсаан дурьдсан байдаг.

Тэгэхээр шударга хуулийг амьдралд хэрэгжүүлэхдээ шударга бус болгоод байгаа гажуудлыг хэрхэн засч залруулах бүх процессыг “шинэ хууль” нарийвчилан зааж өгөхөд хүрсэн байна. Учир нь эрx зүйн болон ёс зүйн соёл дутмаг, хуулиар xариуцлага xүлээx чадвар хэдий чинээ сул байна, ардчилсан эрх зүйт нийгмийн үнэт зүйл болсон шударга ёс төдий чинээ амарxан алдагддаг билээ.

Ийнхүү “үйлдвэрлэгчид” хийгээд “хэрэглэгчид”-ийн хэн хэн нь “өмсөж” үзээд овоо шударга болжээ гэж дүгнэсэн “шинэ гутал”-ыг одоо СЕХ л “өмсөж” үзэх үлдээд байна. Угаас аливаа нийгэмд ёс зүйгүй цөөнхи л хамгийн чанга хашгирч байдаг тул түүний шахалтаас цэрвэлгүй, гагцхүү хуулиа бариад асуудлыг шийдэхэд СЕХ-нд алдах эрсдэл огтоос үгүй билээ.
Улс төрийн бүх намуудын зүгээс 7 сарын 1-ний хохирогчдын амиар ойлгон ухаарч, засч залруулан өдий зэрэгт хүргэсэн сонгуулийн шинэ хуулиа xэлбэрэлтгүй саxин мөрдөx нь ардчилсан эрх зүйт шударга нийгмийг дахин 7 сарын нэгэнгүйгээр амар тайван хөгжүүлэн авч явах олон цогцолбор xүчин зүйлсийн нэг болох учиртай.

Ардчилсан Монголд xууль тогтооx эрx мэдлийг xэрэгжүүлэгч төлөөллийн дээд байгууллага нь УИХ. УИХ-ыг xүсэл зорилго, ашиг сонирxлоо xамгаалуулаx зорилгоор ард түмнээс бүx нийтийн сонгуулиар сонгосон төлөөлөгчид бүрдүүлдэг болохоор энд гишүүдийн ёс зүйн нь зарим тоxиолдолд эрx зүйгээс ч өргөн xүрээнд мөрдөгдөх учиртай. Монголын Их Хурал өмнөөсөө долоон сайхан залууд эрүүгийн ял үүрүүлчихээд өөрсдөө ард нь шигдэн үлдэхийг хичээгч Хүрэлбаатар Чойжилсүрэн нартай байх нь нэр төргүй хэрэг юм. Уг нь тэд эрүүгийн дээд шүүхийн эцсийн шийдвэр гарсан даруйд л ямар нэгэн шаардлагагүйгээр өөрсдөө Их Хурлаас гарах ёс зүйтэй байх учиртай төрийн түшээд билээ.

Ардчилал, эрх зүйт төрийн тогтолцоо цаашид xөгжиx эсэx нь зөв сонгож авсан сонгуулийн тогтолцоо, сайн боловсруулсан сонгуулийн xууль, зөв зоxион байгуулж явуулсан сонгуулиас шалтгаалдаг. Ийм учраас улс төр бол ямар нэгэн зөв зүйтэй ёс журмыг бий болгоxын төлөө үеийн үед үргэлжилдэг тэмцэл юм. Энэ тэмцлийг Увс аймгийн жирийн иргэд эхлүүлж, жил гаруй тэмцээд өдгөө СЕХ-н дээр тулж ирээд, түүний шийдвэрийг амьсгал даран хүлээж байна. СЕХ МАН-ынхныг УИХ-д орж ирэхгүй дахиад “диван”-дчих байх гэж болгоомжилж байгаа гэнэ лээ. Уучлаарай, нэгдүгээрт энэ бол СЕХ-ны биш, УИХ-ын санаа зовох асуудал, хоёрдугаарт үнэнийг гар өргөж тогтоодоггүй юм. Түүнийг шүүх хэдийнэ тогтоосон.

СЕХ шүүхээс буруутай нь тогтоогдсон Б.Чойжилсүрэн, Ч.Хүрэлбаатар нараас тэрбум төгрөгийг гаргуулж, улсыг хохиролгүй болгох ёстой

МҮОНТВ-ийн “Ярилцъя” нэвтрүүлгийн зочноор оролцож, өнөөх Увсын тойргийн асуудлаараа дэлгэрэнгүй тайлбар хийсэн нь нэлээд үр дүнтэй болсон. Хүмүүсийн ихэнх нь мэдээллийг ТВ-ээс авдаг нь энэхүү ярилцлагын дараа батлагдах шиг болсон. Маш олон хүмүүс над руу утасдаж, одоо л учрыг нь оллоо, маш ойлгомжтой тайлбарлалаа гэсэн урмын үгийг хэлж байсан юм...

СЕХ асуудлыг авч хэлэлцэхгүй бол АН Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газарт хандана

eagle.mn сайтын сэтгүүлч Ц.Энхцэцэгийн хийсэн энэ ярилцлага 2013 оны 10-р сарын 10-нд "СЕХ-ны шийдвэрийг улс төржүүлэхгүй хүлээн зөвшөөрөх ёстой" гарчигтайгаар нийтлэгдсэн юм. Улсын дээд шүүхийн шийдвэр эцэслэгдэн гарсантай холбоотойгоор Увсаас сонгогдсон Ардын намын гишүүн Ч.Хүрэлбаатар, Б.Чойжилсүрэн нарын түр үнэмлэхийг хүчингүй болгох асуудлыг бид 10 сарын 4/11 уулзалтаараа хөндөж тавьсныг сэтгүүлч Ц.Энхцэцэг илүү дэлгэрүүлж ярилцахыг хүссэн юм. Энхцэцэг бид хоёрыг ярилцаж байх зуур зурагчин залуу орж ирж зураг дараад гарсан нь энэ...  

 -Увсаас сонгогдсон Ардын намын хоёр гишүүний түр үнэмлэхийг хүчингүй болгох боломжтой гэх асуудлыг танай намын зүгээс тавиад байгаа. Ямар үндэслэлээр гэдгээ тайлбарлахгүй юу?

-Ардчилсан намын боломж гэж яриад байгаа нь 2011 оны 12 сарын 15-нд баталсан Сонгуулийн тухай хуулийн 35 дугаар зүйлд бий. Уг зүйл бол тэр чигээрээ Сонгуулийн тухай хуулийг нам, эвсэл, нэр дэвшигч болон нам, эвслийн сонгууль эрхэлсэн байгууллага, түүний ажилтан, нэр дэвшигчийн шадар туслах, ухуулагчаас сонгуулийн сурталчилгааны явцад ямар ямар үйлдэл, үйл ажиллагаа явуулахыг хориглосныг тодорхой заасан заалт юм. Мөн сонгогчдын саналыг татах зорилгоор өөрөө болон бусдаар дамжуулан, шашин, төрийн, төрийн бус байгууллага, сангийн нэрээр халхавчлан цалин хөлс, тэтгэлэг олгохыг хориглоно гэдгийг нэгбүрчлэн заасан байгаа.

Ингээд сонгуулийн тухай хуулийн 35 дугаар зүйлд заасныг зөрчиж, сонгогчдод мөнгө, эд зүйл тараасан нь тухайн нэр дэвшигч УИХ-ын гишүүнээр сонгогдсонд тооцогдож, гишүүний түр үнэмлэх авснаас хойш тогтоогдвол тухайн УИХ-ын гишүүнээр тооцогдсон этгээдийн УИХ-ын гишүүний түр үнэмлэхийг Сонгуулийн ерөнхий хороо хүчингүй болгоно гэж тов тодорхой заасан байгаа. Бидний хувьд үүнийг л баримталж байна. Тэгэхээр УИХ-ын гишүүн болсноос нь хойш тогтоогдсон бол Сонгуулийн ерөнхий хороо хариуцаж, хэлэлцэнэ гэсэн үг юм. Сонгуулийн тухай хууль зөрчсөн нь гурван шатны шүүхээр тогтоогдож, эцсийн шийдвэр өнгөрсөн сарын сүүлчээр цаасаар бидэнд ирсэн. Цаасан дээрх тогтоолоор бол Эрүүгийн хуулиар буруутай гэсэн шийдвэр нь гарчихсан учраас эрх бүхий байгууллага нь хуульд заасан эрх хэмжээнийхээ дагуу шийдвэрээ гаргах бүрэн боломжтой. Ингэхэд нь Захиргааны хэргийн шийдвэр саад болохгүй гээд заачихсан.

-Энэ нь чухам ямар учиртай юм бэ?

-Улсын дээд шүүхийн хяналтын шатны Захиргааны хэргийн шүүх шинээр илэрсэн нөхцөл байдлын улмаас хянуулах, нэхэмжлэгчийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгчийн хүсэлтийг хангахаас татгалзсан юм. Үүнийг энгийн үгээр хэлбэл Захиргааны хэргийн шүүх энэ асуудлыг авч үзэх шаардлагагүй гэж үзэж буй юм. Дээр дурьдсан эрх бүхий этгээд гэдэг нь СЕХ. Эрх зүйн системд Эрүүгийн хэргийн шүүх дээр шийдвэр гаргахад Захиргааны хэргийн шүүх оролцохгүй. Гол учир нь ийм байгаа юм. Мөн иргэдийн зүгээс ирүүлсэн “100 мянган төгрөг өгчихлөө, энэ асуудлыг шийдээч” гэж манай намд хандсаны дагуу уг асуудлыг тухайн үед бид СЕХ-нд тавьж байсан. Үүний хариуг 2012 оны 7 сард СЕХ-ны дарга байсан Н.Лувсанжав "хууль зөрчсөн асуудлыг холбогдох байгууллага үндэслэлтэй болохыг тогтоосон, гэм буруутай нь шүүхээр тогтоогдвол хуулийн 35 дугаар зүйлийн 35.34-д заасны дагуу УИХ-ын гишүүнээр сонгогдсонд тооцсон этгээдийн УИХ-ын гишүүний түр үнэмлэхийг хүчингүй болгох учиртай" гэсэн хариуг өгсөн юм. Энэ хариуны дагуу бид уг асуудал шүүхээр нотлогдохыг хүлээгээд яваад байсан. Нөгөөтэйгүүр долоон хүн эрүүгийн ял авч, мянга гаруй хүн мөнгөө авах эрх нь нээгдчихсэн байдалтай байгаа. Ийм нөхцөл байдалд СЕХ одоо шийдвэрээ гаргах ёстой болоод байгаа юм.

-СЕХ хэзээ шийдвэрээ гаргах товтой байгаа вэ. Энэ талаар танд мэдээлэл байна уу?

-СЕХ өргөдөл, гомдлыг авч шийдвэрлэх хугацаатай. Аливаа асуудлыг сарын дотор, шалгах шаардлагатай бол 60 хоногийн дотор шийднэ гэсэн ерөнхий зарчимтай. Энэ зарчмынхаа хүрээнд л шийдвэрлэх болов уу. Хэрэв эцсийн хугацаа болох 60 хоногоос хэтэрвэл бид дахин гомдол гаргаж, Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газарт хандана.

-СЕХ-ны удирдлага Ардчилсан намын талынх. Тэгэхээр энэ шийдвэр улс төрийн нөлөөгөөр гарна гэж Ардын намын зарим гишүүн хэлээд байгаа шүү дээ?

-Ингэж ярьж буй учраас би СЕХ-ны даргаар ажиллаж байсан Н.Лувсанжавын бичгийг танд дахин дахин уншиж өгөөд байгаа юм. Энэ асуудалд намчирхах ямар ч үндэслэлгүй. Угшилаар нь Ч.Содномцэрэнг Ардчилсан намынх гэж байгаа бол Н.Лувсанжав гуай Ардын намын гишүүн байсан хүн шүү дээ. Гэхдээ аль аль нь намаасаа татгалзаад төрийн албан хаагч болсон хүмүүс, тэр ч зарчмаараа шийдвэрээ гаргах учиртай. Бид СЕХ-ны дарга асан Н.Лувсанжавын гаргасан тогтоолыг гол үндэслэлээ болгон тавьж байна. Ийм илэрхий хэрэг дээр улстөржүүлээд байх утгагүй. Магадгүй Б.Чойжилсүрэн, Ч.Хүрэлбаатар нарт энэ асуудлыг улс төржүүлэхээс өөр арга үлдээгүй болохоор ийм яриа гаргаад байгаа болов уу. Ардын намын гишүүнтэй уулзахад намын бүлэг дээрээ тэр хоёр гишүүн буруугүй гэдгээ ярьсан байна билээ. Зарим хүн ял авчихаад байхад яагаад буруугүй байдаг юм болдоо гэж дотроо гайхсанаа ч тэр гишүүн нуугаагүй. Үүнээс харахад Ардын намын бүлгийн гишүүддээ хүртэл тэд худал мэдээлэл өгдөг юм байна гэж бодсон.

-УИХ дахь Ардчилсан намын бүлэг ямар байр суурьтай байгаа вэ. Ардын намын бүлгийн дарга Н.Энхболд хоёр гишүүнийг татах нь ямар ч хууль зүйн үндэслэлгүй гэх тайлбарыг өгсөн л дөө?

-Ардын намын бүлгийн гишүүд энэ асуудлаар маш бага ойлголттой юм байна гэж харсан. Энэ дутуу ойлголтод үндэслээд байх шиг. Н.Энхболд дарга албан ёсоор тайлбар хийхэд ямар ч хууль зүйн үндэслэл гаргаж тавиагүй. Тэр зүгээр л СЕХ-нд асуудлыг тавьж буй нь улстөржилт гэхээс өөрийг хэлээгүй шүү дээ. Манай намын бүлэг дээр бол харин "Д.Нямхүү, Т.Мэндсайхан хоёр энэ асуудлыг тавиад, яриад байгаа нь өөрсдөө гишүүн болох гээд яараад байгаа юм шиг харагдаж байна. Үнэн хэрэгтээ Т.Мэндсайханы өмгөөллийн фирм Увсын иргэдээс гаргасан эрүүгийн хэрэгт өмгөөлөл хийж оролцсон болохоос биш, тэд аль ч хэрэгт нэхэмжлэгч болж ороогүй. Энэ бол цэвэр жирийн иргэдийн нэхэмжлэхтэй хэрэг байсан юм. Харин захиргааны хэргийн шүүх дээр Ардчилсан нам нэхэмжлэгчээр явсан. Иймээс намын зүгээс дуугарах ёстой" гэдгийг хэлсэн.

-Энэ асуудалтай холбогдуулан Өвөрхангайн хоёр гишүүнээр “барьцаалах уу” гэсэн асуудлыг яриад байгаа. Өөрөөр хэлбэл тохиролцох хувилбарыг сонгох нь гэж буйд та ямар тайлбар хийх вэ?
-Засгийн газар хамтарч байгуулж байгаа тохиолдолд, аль яамаа хэн нь хариуцах уу гэдэг дээр тохиролцоо хийж болно. Энэ бол эрүүл үзэгдэл. Харин хууль эрх зүйн асуудалд тохиролцоо хийнэ гэдэг байж болохгүй. Өвөрхангайн хувьд бол асуудал маш тодорхой шүү дээ. Өвөрхангайн тойрогт Ардын намаас нэр дэвшсэн хоёр хүн насанд хүрээгүй хүүхдийг сонгуулийн сурталчилгаанд ашигласан, үүнийг нь тогтоогоод тойргийн хорооны дарга, гишүүд нь гарын үсэг зурчихсан. Тойргийн хорооны дарга нь Ардын намын гишүүн байсан, ийм л хэрэг. Тэр тогтоолыг бүх шатны шүүх үндсэн нотлох баримт болгон хэрэглэж шийдвэрээ гаргасан юм. Тиймээс үүнийг улстөржсөн гэж харах үндэслэлгүй. Увсад үүссэн асуудлаас огт өөр зүйл.

-УИХ-ын гишүүн Б.Чойжилсүрэн Ардчилсан намаас нэр дэвшсэн Д.Нямхүү, Т.Мэндсайхан нарын мөнгө тараасан баримтыг дэлгэж болно гэж хэлсэн байна билээ?

-Нэгэнт хууль шүүхээр явсан хэргийн эцсийн үр дүнг хэрхэн шийдвэрлэх вэ гэдгийг л би ярьж байна. Түүнээс биш тэгж яривал ингэнэ гэдэг ойлголтыг огт яриагүй. Ирээдүйд юу болохыг ч яриагүй. Харин яг одоо болоод байгаа үйл явцыг шүүхийн шийдвэртэй нь, баримттай нь гаргаж тавиад ярьж байна.

Хэдий учир дутагдалтай гэж байвч, одоо хүчин төгөлдөр байгаа дүрмээ баримтлах л ёстой

"Ардчилал" сонины сэтгүүлч Т.Цэлмэг 2013 оны 10-р сарын эхний 7 хоногийн 4/11 уулзалтын дараа манай нам дотор үүссэн жигүрийнхэнтэй холбоотой асуудлаар дараах тодруулгыг хийсэн юм. "Жигүүрийнхэн зөв шаардлага тавьж байгаа" гарчигтай нийтлэгдсэн уг бичвэрийн эхэнд сэтгүүлч дараах тодруулгыг хийсэн байна.

УИХ-ын гишүүн асан А.Мурат АН-д жигүүр байгуулж, хууль бус зүйлтэй тэмцэнэ хэмээн Ерөнхий сайд, АН-ын дарга Н.Алтанхуягт шаардлага хүргүүлсэн. Намынхаа дүрмийг баримталж Үндэсний зөвлөлдөх хороог хугацаанд нь хуралдуулж, ротаци явуулаагүй, хариуцлагагүй ажиллаж байгаа Засгийн газрын хэд хэдэн сайдыг огцруулах ёстой гэж байр сууриа илэрхийлээд буй. Тэгвэл тус жигүүрийн болон тэдний тавьсан шаардлагын талаар АН-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга Ц.Оюундариас тодрууллаа.

-Жигүүрээс шаардаад байгаа ҮЗХ ойрын хугацаанд хуралдуулах боломжтой юу?

-Намын даргын зүгээс энэ шаардлагыг хүлээн авч, танилцаж байна. ҮЗХ-г хуралдуулах боломжтой. АН-ын ҮЗХ жилд хоёр удаа хуралдах ёстой. Тэгэхээр намар бол есдүгээр сар, арваннэгдүгээр сарын алинд нь хуралдуулах вэ гэдгийг дотроо шийдвэрлэнэ.

-Жигүүрийнхэн хариуцлагагүй ажилласан хэд хэдэн сайдад хариуцлага тооцох тухайгаа мэдэгдсэн. АН-ын генсекийн хувьд юу гэж үзэж байна вэ. Нэг талаасаа АН-ынхан хагаралдаж байна ч гэх боллоо?

-Хагарал гэхээсээ илүүтэй, алдаа гарсан бол эрт засаад явъя гэсэн шаардлага байна гэж харж байгаа. Энэ бол зөв зүйтэй шаардлага.

-Зарим сайдад хариуцлага тооцно гэхээр Засгийн газар ганхах юм биш биз дээ?

-Хүн насаараа тэр албыг хашихгүй шүү дээ. Алдаа гаргавал хариуцлагаа хүлээх ёстой. Гэхдээ асуудлын гол нь одоо дүн тавих цаг болсон уу, үгүй юү, сайн дүн тавих уу, муу гэж дүгнэх үү гэдэгт л асуудлын гол байна.

-АН-ын дүрэм журмыг өөрчлөх ажил ямар шатандаа явж байна вэ?

-Намын дүрмийг анхан шатны байгууллагууд болон Гүйцэтгэх зөвлөлөөр хэлэлцүүлсэн. Энэ бол сүүлийн гурван жилийн хугацаанд яригдаж байгаа зүйл. Зарим талаараа учир дутагдалтай, тулгамдсан асуудлыг шийдэж чадахгүй байна гэсэн үүднээс үндсэн дүрмээ өөрчлөхөөр хэлэлцэж байна. Өнөөдрийн улс төрийн намуудын мөрдөж байгаа хууль, эрхзүйн орчноор манай намын шинэ дүрмийг шууд батлах боломж, бололцоо байхгүй. Тиймээс Улс төрийн намын тухай хууль батлагдан гарах хүртэл хойшлуулъя гэсэн шийдвэрийг ГЗ-ийн хурлаас гаргасан. Гэсэн ч жигүүрийнхний тавиад байгаа зарим шаардлага зөв зүйтэй, үнэхээр бид нэгэнт л шинэ дүрмээ баталж чадаагүй байгаа учраас хэдий учир дутагдалтай гэж байвч одоо хүчин төгөлдөр байгаа дүрмээ баримтлах л ёстой.

"Улс төрийн тойм" сонинд нийтлэгдсэн ярилцлага: Ерөнхий сайдад улс төрийн бүлэглэлийн зохицуулагч маягаар ажиллах тохиолдол ч гардаг

Сэтгүүлч Т.Амартүвшингийн авсан ярилцлага 2013 оны 09-р сарын 05-ны "Улс төрийн тойм" сонинд "Ерөнхий сайдад улс төрийн бүлэглэлийн зохицуулагч маягаар ажиллах тохиолдол ч гардаг" гарчигтайгаар нийтлэгдсэн юм. 

-Улсын эдийн засаг хямарлаа гэдэг шүүмжлэлийг судлаачид хэлсээр байна. Бодит байдал дээр төгрөгийн ханш уначихлаа. Ардын намын зүгээс энэ асуудалд ихээхэн шүүмжлэлтэй хандаж байна. Эрх барьж байгаа намын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын хувьд та энэ бүхнийг хэрхэн дүгнэж байгаа вэ?

-Монгол Улсын эдийн засаг дэлхийн эдийн засгийн л нэг хэсэг. Одоогоор дэлхийн эдийн засгийн хямрал бүрэн эдгээгүй байна. Еврогийн хямрал дээд цэгтээ хүрчихлээ. Дэлхийн эдийн засгийн хямрал Монголын эдийн засагт мэдээж нөлөөлж байна. Хятадын эдийн засагт ч нөлөөлж байгаа. Бараа бүтээгдэхүүнээ импортолдог,  худалдан авдаг гол улс маань хямраад ирэхээр манай улсын эдийн засагт нөлөөлөх нь зайлшгүй хэрэг. Нөгөө талаас эдийн засгийн үзүүлэлт муудсан нь гурван зүйлээс шалтгаалж байна.

Төсвийн хөрөнгө тасарсан шалтгааныг энэ оны төсвийг батлахдаа биелэгдэх боломжгүй төсөв баталсантай холбож тайлбарлаж болох юм. Ардын намынхан “бүтээн байгуулалт зогслоо” гэж байгаа ч төлөвлөөгүй бүтээн байгуулалтын олон ажлыг Засгийн газар бондын хөрөнгөөр хэрэгжүүлсэнийг харах хэрэгтэй. Тэд зөвхөн төлөвлөсөн  ажил тасарчихлаа гэдэг шүүмжлэл хийж байна. Төлөвлөгөөнд ороогүй олон бүтээн байгуулалтын ажлыг Засгийн газар хийж байна. Хоёрдугаарт хөрөнгө оруулалт буурлаа гэдэг шүүмжлэл байна. Монгол Улсын хамгийн том хөрөнгө оруулалт өнгөрсөн хугацаанд уул уурхай дээр тогтож байсан. “Оюутолгой” ХК өнгөрсөн хугацаанд томоохон хөрөнгө оруулалтуудаа дуусгасан. Тэгэхээр одоо тус уурхайн гүний олборлолтод хөрөнгө оруулалт орохоос нааш өөр хөрөнгө оруулалт үндсэндээ байхгүй гэсэн үг.

Энэнээс блоод гол хөрөнгө оруулалт хийж байх үед эдийн засгийн үзүүлэлт өндөр байж байгаад одоо буурсан дүн харагдаад байгаа юм. Нөгөө талаас замбараагүй олгосон лицензүүдийг Ардчилсан намаас хумина гэж сонгуулийн мөрийн хөтөлбөртөө тусгасан.  Ард түмэн ч түүнийг нь дэмжсэн. Тийм учраас замбараагүй олгосон 1500 лицензийг цэгцлэх үүднээс зогсоосон. Тэгэхээр 1500 хөрөнгө оруулалт зогсож байгаа юм. Энэ жижиг ордуудыг нэмэхээр бараг Оюутолгой дайны хөрөнгө оруулалттай тэнцэж байна. Энэ ордуудын үйл ажиллагааг зогсоосон нь мөн эдийн засагт нөлөөлсөн.

-Ам.долларын ханш өндөрөө авчихлаа. Үүний учир шалтгааныг Засгийн газрын үйл ажиллагаатай холбож тайлбарлах хүн цөөнгүй байна?

- Ам.долларын ханш өссөн шалтгаан нь гаднаас орж ирэх ёстой байсан тэрбум шахам ам.доллар өрөнд явсантай ямар нэг хэмжээгээр холбоотой. Одоогийн байдлаар бид Оюутолгойгоос экспортолж буй бүтээгдэхүүнээ 250 сая ам.долларын өрөнд явуулж байна. Тавантолгойгоос экспортолж буй нүүрсээ 350 сая ам.долларын, Эрдэнэтээс экспотролж буй зэсээ 230 сая ам.долларын өрөнд өгч байна. Ингээд л ам.доллар орж ирэхгүй байгаа учраас ханш нь өсөх шалтгаан болоод байна.

-Та энэ оны төсвийг “биелэгдэхгүй” гэж байна. Биелэгдэхгүй төсөв баталсан нь Ардчилсан намынхны алдаа биш үү?

-2013 оны төсвийг 2012 оны хавар төлөвлөж, бараг намар нь баталчихсан төсөв байсан. Тэр үед Ардын нам Засгийн эрхийг барьж байсан шүү дээ.  Тэд сонгуулийн өмнө хүмүүст таалагдахын тулд их хэмжээний төсвийн хөрөнгө оруулалт хийнэ гэж бичиж оруулж ирээд, баахан бүтээн байгуулалт нэртэй биелэгдэхгүй тоог төсөвт тавьсантай холбоотойгоор тэгж хэлсэн юм.  Ер нь бол 2013 оны хавраас л Ардчилсан намынхан төсвийг давуу эрхтэйгаар хэлэлцэж эхэлсэн шүү дээ. Тэр үед хэлэлцсэн төсөв л Ардчилсан намын боловсруулсан төсөв. Гэхдээ манай намд алдаа байгааг үгүйсгэхгүй.

-Тэгэхээр эдийн засгийн энэ хүндрэлийг яаж давах ёстой юм бэ?

-Засгийн газар яаралтай арга хэмжээ аваад үйлдвэрлэлээ нэмэгдүүлье, баяжмалаа одоо гаргаж байгаагаасаа давуулж гаргая гэсэн чиглэлтэй байгаа. Оюутолгойгоос нэмэлт үйлдвэрлэлийг бий болгоё гэдэг зорилт тавиад явж байгаа.

-Засгийн газар байгуулагдаад жил гаруй хугацаа өнгөрлөө. Намынхаа толгойлж буй Засгийн газарт хэр сэтгэл хангалуун байгаа бэ?

- Бид өөрөө өөрсдөдөө дүн тавих нь зохимжгүй байх. Үнэлэлтийг ард түмэн өгдөг. Дотооддоо бол бид сайн муугаа ярилцдаг. Засгийн газар эмзэг нөхцөлд байгуулагдсан. МАХН, МҮАН, ИЗНН гээд олон намын дэмжлэг орж байж Засгийн газрыг байгуулсан шүү дээ. Гэсэн ч Засгийн газрыг шаргуу ажиллаж байгаа гэж харж байна. Мэдээж уялдаа холбоо алдагдаж буй зүйл бий. Манай төрийн тогтолцоо төгс биш. Ерөнхий сайд өөрөө улс төрийн бүлэглэлүүдийн зохицуулагч маягтайгаар ажиллах тохиолдол ч гардаг. Тийм хүндрэлүүдийг даваад зорьсон бүтээн байгуулалтуудаа хийгээд явж байгаа учраас сайн ажиллаж байгаа үзэж байна. Өнгөрсөн 90 жилийн хугацаанд  есөн аймаг л Улаанбаатартай хар замаар холбогдсон. Харин шинэчлэлийн Засгийн газар нэг жилийн хугацаанд л  зургаан аймгийг Улаанбаатартай хар замаар холбохоор ажиллаж байна. Үүнээс л бодит ажил хийе гэсэн зүтгэлтэй ажиллаж байна гэж харж болохоор байна.

-Ардын намын залуус Засгийн газрыг огцруулах асуудлыг тавиад байгаа. Та үндэслэлүүдийг нь үзсэн байх?

-Үндэслэлүүдийг нь анхааралтай авч үзэж байгаа. Үнэхээр үндэслэлтэй байна уу, Засгийн газар огцорсноор улс орны байдал сайжрах уу гэдэг асуудлыг харах ёстой. Би хувьдаа Засгийн газар огцорсноор асуудал сайжрахгүй гэдэг хариултыг өгч байгаа. Ардын намын залуусын тавьж буй шаардлагуудыг биелүүлснээр эргээд асуудал дээрдэх үндэслэл нь харагдахгүй байгаа юм. Одоогийн байдлаар улс төрийн тогтвортой байдал хамгийн чухал байна. Тэгж байж улсын эдийн засгийн асуудал сайнаар шийдэгдэнэ. Улс төржих шаардлага бидэнд үнэндээ алга. Бид 23 жил улс төржсөн. Одоо тийм цаг биш. Одоо хийж бүтээе л дээ. Мэдээж Засгийн газрын зарим сайд алдаа гаргаж буйг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ Засгийн газрыг огцруулах, Засгийн газарт дүн тавих арай болоогүй байна. Олонх нь ямар хандлагатай байна вэ гэдгийг харах ёстой.

- Та “Ерөнхий сайд улс төрийн бүлэглэлүүдийн зохицуулагч маягтайгаар  ажиллах тохиолдол гардаг” гэж хэллээ.  Ардчилсан нам Засгийн газрыг тогтвортой байлгах тал дээр дотооддоо хэр найрамдалтай байж чадаж байгаа бол?

-Бид 1996 оны алдааг дахиж давтахгүй. Засгийн газар солигдонгуут л эдийн засаг сайжрахгүй. Манай намынхан өмнөх алдаагаа давтахгүй, улс төрийн тогтвортой байдлыг хадгална гэдэг нэг чиг баримжаатай байна. Фракциудын зөвшилцөл дээр бий болсон намын тогтолцоо сайн зүйл биш гэдгийг бид дотроо ярьдаг. Үүнийг бид хууль эрх зүйн хүрээнд, цаг хугацааны шалгуурын үндсэн дээр шийдэгдэх асуудал гэж ойлгодог. Ардчилсан намын  үүссэн түүх олон нам хөдөлгөөнүүдийн нэгдэл байсан учраас үндэс суурь, муу үр дагавар нь одоо хүртэл байдаг. Үүнийг намын дарга, Ерөнхий сайд хүн зохицуулаад явах үүрэгтэй.

-Та намынхаа гишүүдийн хамт БНХАУ-д айлчлаад ирлээ. Айлчлалын гол ач холбогдол юунд оршиж байв. Хичнээн хүний бүрэлдэхүүнтэй явсан бэ?

-Ардчилсан нам эрх баригч нам болсныхоо дараа анхны гадаад дахь айлчилалаа хийсэн. Хятадын коммунист намын урилгаар 10 хүний бүрэлдэхүүнтэй явсан. Миний бие ахлаад намын дөрвөн нарийн бичгийн дарга, залуучууд, эмэгтэйчүүд, ахмадын холбоодын удирдлагууд бүрэлдэхүүнд орж айлчлаад ирлээ. Хятадын намын төв хорооны Гадаад хэргийн сайд хүлээж авсан. Мөн бүх Хятадын эмэгтэйчүүдийн холбооны дэд дарга хүлээн авч уулзсан. Айлчлалын хүрээнд Чинду хотын бүтээн байгуулалтыг үзсэн. Тэнд “цахиурын хөндий” гэж нэрлэдэг Хятадын IT паркийг байгуулсан байгаа нь дэвшилттэй байлаа. Эдийн засгийн хөгжлийн гол хүчин зүйл нь нэг төрлийн бүтээгдэхүүн, үйлдвэрлэлийг нэг дор төвлөрүүлэн байгуулж, дэд бүтэц, татварын хөнгөлөлттэй нөхцөлийг үзүүлэх явдал байдаг. Ингэснээр биенээсээ “ноу хау”-гаа суралцах, хоорондоо өрсөлдөх, ажиллах хүчнээ хуваалцах, нарийн мэргэжилтнүүдийг бэлтгэх зэрэг олон давуу талууд бий болдог. Хятадын IT паркийн нийт төлөвлөлтийн 80-аад хувийг гадны том компаниуд эзэлж байна. Том компаниуд гаднаас орж ирнэ гэдэг бол хэдэн мянган ажлын байрыг бий болгодог юм байна. Төрийн зүгээс хамгийн сайн хөнгөлөлтийг үзүүлсэн учраас дээд зэргийн уран барилгууд баригдсан байх жишээтэй. Дэлхийн эдийн засгийн кластер хэмээх энэ загварыг Хятад амжилттай хэрэгжүүлж байгаа нь тэндээс тод харагдсан. Айлчлалын хүрээнд хоёр нам эрх баригч нам гэдгээрээ хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлж, зөвхөн намын харилцаа биш улс орны стратеги түншлэлийн түвшинд харилцаагаа өргөжүүлэх ёстой гэдэг байр суурийг илэрхийлсэн. Хятад дэлхийн эдийн засгийн том загваруудыг айхгүйгээр хэрэгжүүлсэн байна.

-Манайд хэрэгжүүлэх сайн туршлага юу анзаарагдав?

-Манайхны хувьд тэднээс туршлага судлах зүйл нь юу вэ гэхээр төлөвлөлтийн асуудал байлаа. Нэгдсэн төлөвлөлтийг маш сайн хийдэг. Жижиг тосгоны төлөвлөлтөөс эхлүүлээд дүүрэг муж, хотын төлөвлөлтийг маш өндөр хэмжээнд хийдэг юм байна. Очсон газар болгонд хот төлөвлөлтийн музей гэж байна.

- МАН залуус нь намаа шинэчлэе гээд хөдөлгөөнтэй байгаа. Харин танай намын хувьд чимээгүй байна?

-АН гадаад харилцааныхаа чиглэлээр нэлээд анхаарч ажиллая гэдгийг ярьж байна. Гадаад харилцаагаа өргөжүүлье. Гадаад орнуудын ижил үзэл баримтлалтай намуудтай харилцаагаа илүү гүнцгийрүүлж, олон улсын харил­цаагаа өргөтгөхийг чухалжилж байгаа. Эдийн засгаа өргөтгөхийн тулд гадаад харилцаагаа илүү гүнцгийрүүлэх ёстой. Мөн нам үндсэн бүтэц болох анхан дунд шатны намын байгууллагуудын төлөвшилд анхаарах ёстой гэж үзэж байна. Намынхаа төрийн байгууллагад ажиллаж буй гишүүдийн хариуцлагыг дээшлүүлэхэд анхаарч ажиллана. “Бид сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрт ийм ийм дэвшүүлсэн. Үүнийг хэрэгжүүлэхийн тулд  та бүхэн энэ албан тушаал дээр очсон. Одоо тодорхой хугацаа өнгөрлөө. Та намынхаа мөрийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд ямар санаа санаачилга гаргаж ажиллаж байна” гэдэг шахалт шаардлагыг бүх албан тушаалтнууддаа тавьж ажиллана.

Гол бүхэн далайд цутгана 2-р анги

2009 онд хийсэн "Гол бүхэн далайд цутгана" баримтат киноныхоо үргэлжлэл болгож 2010 онд энэхүү хоёрдугаар хэсгийг хийсэн юм. Ардчилсан хувьсгалын түүхэн дэх анхны эмэгтэй генсек Б.Дэлгэрмаагийн санаачилгаар бидний санаа сэтгэл нийлж хийсэн анхны бүтээл амжилттай болсны дараа 2-р ангийг хийх хүсэл төрж, энэ кино бүтсэн юм. Ардчилсан хувьсгал ялаад 20 жил болсон байхад энэхүү түүхт үйл явдлын талаар нэг ч дорвитой бүтээл гараагүй байгааг мэдээд Америкт суралцаж ирснийхээ дараахан ёстой л хийж бүтээх ид хорхой туссан үе дээрээ байсан болохоор "Гол бүхэн далайд цутгана" хэмээх 2 цуврал баримтат киног их л хичээж хийсэн сэн... Түүхийн алдаа нь ч миний багш, оноо нь ч миний багш гэдэг...

Лого nirunfilm	(xегжим)
Дэлхийн газрын зураг. Социалист байсан орнууд улаан, бусад нь хех байх. Дундуур нь берлиний хана байсан зурвас тодроно. Xетлегч за кадрт:	(хегжим) Xоёр туйлд хуваагдсан дэлхий ертенц хорьдугаар зууны тегсгелд тулж ирсэн 1989 он. Хоёр системийг зааглaж, хоер германы дунд сундэрлэсэн нэгэн их хана хэрэм дайсагналцсан хоер туйлын эвлэрэшгүйг харуулсан бэлэг тэмдэг нь болж байлаа.
Лед дэлгэц дээр берлины хана нурж буй дурс.  Kaмер ухрахад хетлегч кадрт цааш харан зогссон бна. Xeтлегч эргэн харж ярихад кадр крупный болно.   Кадр xeтлегчеес хажуу тииш шилжиж zoom out аажуухан xийхэд хоер хуний зэрэгцсэн мер силвет харагдана. Цаана нь хана нурж буй дурс ургэлжилнэ. За кадрт хоер силветийн хоолой ярилцана:	(интершум) субтитр:  1989 оны 11 сарын 9. Лайпциг хот Moнгол улсаас хэдэн мянган бээрийн зайд орших xoер германы зааг дээр хvйтэн дайны билэгдэл болсон Берлины хана нурж байхад (интершум) Тэр үеийн хэллэгээр зүүн герман буюу социалист германд суралцаж байсан нэгэн Moнгол оюутан жагсаалыг сонирхохоор хичээлээ таслан ирсэн байлаа. Тэнд цугласан сэтгэл нь догдолсон vй олон германчууд дунд нулимс цийлэгнуулэн зогсох тэр ази залуу цуглаанд ирсэн нэгэн герман эрийн анхаарлыг татжээ. -          Залуу минь чи их сэтгэл хеделсен харагдаж бна. Юу чамайг ингэтэл догдлуулаав? -          Хэн ч берлины ханыг ийм хурдан нурна гэж санаагуй байх. Манай монголд бас еерчлен байгуулалт ернеж байгаа. Олон нууц булгууд байгуулагдсан гэсэн. Одоо ингээд берлины хана нурж байгаа юм чинь Монголд бас том еерчлелт гарах байх. -          Чи монголоос энд юу хийж яваа юм. -          Би энд сурдагиймаа -          Чиний яриа надад сонирхолтой санагдлаа. Монголд болж байгаа уйл явдлын чинь талаар хоюул суулд дэлгэруулж ярилцъя. Би чамайг 4танай оронд хэрэг болох нэг танилтайгаа уулзуулмаар бна. Энэ миний нэрийн хуудас. -          Баярлалаа танд. Ярилцахад таатай байлаа.
Лого, титрууд (хегжим)	Норовбанзад сангийн санаачилгаар КАС-ын ивээл дор бутээв.
12 сарын 10 ны жагсаалын дурс Инершум. Хегжим. Хетлегч за кадрт:	1989 oны 11 сарын 9-ний едер Берлины хана нурсан туухт тэр явдлаас хойш яг нэг сар нэг хоногийн дараа енеех монгол оюутны хэлж байсанчлан монголд уусч бий болоод байсан нууц булгуудээс нэг нь ил гарч, МоАХ хэмээx улс терийн цоо шинэ баигууллага байгуулагдсанаа зарлан анхны цуглаанаа 1989 oны12 сарын 10нд хийлээ.
TИТР:	ГОЛ БУХЭН ДАЛАЙД ЦУТГАДАГ 2 дугаар булэг под гарчиг: « ……..бодох……..»
Сан Франциско хотын дурс.	xeгжим Субтитр:  АНУ, Сан Франциско хот. 1990 оны 1 сар
Oреенд нэгэн эр захидал задална. За кадрт: жужигчин захидал уншина	Субтитр: Азийн сангийн тев байр Азийн сангийн эрхэм нехдее. Бид танай сангийн жилийн тайланг НVБийн номын сангаас олж  узлээ. Манай Монгол улсад улс терийн нехцел байдал еерчлегдеж, ямар нэг еерчлелт шилжилтийн зам руу орох хандлагатай боллоо. Тэгээд бид та бухнээс монголд болж байгаа энэ еерчлелтенд дэмжлэг vзvvлэх бололцоог тань асууж, уунийг илгээж байна.
Хетлегч цуглааны дурснээс наашлан ярина:  Нямдоогийн хайчилбар дээр очих Дaвхарбаярын хайчилбар дээр очих	Энэ бол 1990 оны 1р сар, Монголд МоАХ байгуулагдсанаа денгеж зарлаад ердее анхны цуглаанаа хийчихээд сар ч болоогуй байсан уе. 20-н жилийн емне дийлэнх монголчууд aмерик оронтой харьцаж болох талаар тесеелел ч байхгуй байсан цаг. Ереес монгол еерее ардчилсан хувьсгалын замаар орох эсэх нь ч мэдэгдээгуй байсан уе. Гэтэл бух юм тодорхойгуй бсан тэр цагт нэгэн Монгол дипломат ийнхуу Америкийн нэгэн байгууллагад хандан ирж буй шинэ цаг уеийг туулахад дэмжлэг хусэн утгатай ийм нэг захидлыг илгээж байж. Захидлыг бичсэн эзэн нь энэ эрхэм. Нэр нь Дvгэрсvрэн. Tэр уед Moнгол улсаас НVБ-д сууж байсан байнгын телеелегч.  Дvгэрсvрэнгийн захидал НVБд суудаг Mонголын суурин телеелегчийн газар байрлаx нью йорк хот буюу Америкийн зуун эргээс Азийн Сангийн тев байр байрладаг баруун эрэг руу аялан, сангийн дарга ноен Фуллерт уншигдаж байх тэр уед Германы Лaипциг хотноо сурч байсан оюутан Давхарбаяр амралтаараа монголд ирж, шинэхэн байгуулагдсан МоАХ-нд гишуунээр элсэж,  унэмлэхээ еренхий зохицуулагч Санжаасурэнгийн Зоригоос сэтгэл догтлон гардан авч байж. Энэ бол берлиний хана нурж байх  тэр агшныг сэтгэл догдлон харж зогссон енеех монгол оюутан байлаа. Ингээд Давхарбаяр германд буцаж ирсэн даруйдаа МоАХ ны салбар зевлелийг германд суралцагч монгол оюутнуудын дунд байгуулж, уйл ажиллагаагаа идэвхжуулэхийн хамт, енеех жагсаал дээр танилцсан герман эрд Монголын нехцел байдлыг танилцуулсан захидал илгээжээ.
Берлиний хана нураасан жагсаалын дурс. Германаар бичсэн захидлын дурс микшердэнэ. За кадрт жужигчин:	Сайн бна уу. Давхарбаяр таны захидал сэтгэл хеделгелее. Лейпцигт болсон тэр цуглаанаас хойш ердее хэдхэн сар енгерсен ч монголд олон еерчлелтууд гарсан байгаа нь сонирхол татлаа. Миний чамд танилцуулна гэж байсан хун бол ХБНГУын Конрад Aденнаурын сан гэж байгууллагын азийн хэлтэсийн дарга Гунтер Беннер юм. Би туунтэй сайн найзын хувьд чамайг танилцуулахдаа таатай байх болно. Танай МоАХны герман дахь салбар зевлелийнхен Бонн хотноо ирж КАСтай холбоо тогтоохыг хусвэл би бух талаар танд туслахад бэлэн бна.
Хетлегч ЗГын ордны гадаа	Aлбан бусаар америк болон герман улсуудад ернесен гадаад харилцааны энэ хоер эрт алхамын цаана тухайн уедээ MAXНын удирдлага дотор шинэ цус сэлбэлт болон орж ирсэн нэгэн залуу боловсон хучин, тэр уеийн гадаад харилцааны сайд байсан Гомбосурэн аль хэдийнэ бидний харьцаж болохгуй хориотой гэж боддог бсан гол гол херенгетен орнуудтай хэлхээ холбоо тогтоох суурь сэжуурийг эхлуулж байж.
Гомбосурэн синх: Холбогдох фото зургууд. Гадаад харилцааны яамны тев архив.	зевлелтийн еерчлелт шинэчлэлтийн бодлого гэж яриад бна шдээ. тэнд улс терийн шинэ сэтгэлгээ нэртэй гадаад улс терийн бодлого тунхагласан. ут ийн шинэ сэтгэлгээ гэж, англиар new political thinking гэж байсийн байгаан. тийм бодлогын цаана юу байсийн гэхлээр зэрэг ….танай орны бодлого харьцангуй биеээ даасан байх естой, тэр нь бид нарт vнэхээр одоо vндэсний эрх ашиг гэдгийг арай тод гаргаж ирж тавих тийм зvйлээ бодлого болгож явуулах замыг тодорхой хэмжээгээр нээж егсен. тийм ч учраас 1987 онд бид нар сая америктай дипломат харилцаа тогтоосон. тийм учраас 1986 онд му ын гадаад явдлын яамны сайд анх удаа японд анх удаа австралид айлчилж байгаа юм. ут ийн шинэ сэтгэлгээ гэдгийн дагуу бид нар гадаад бодлого дээрээ ухаараад хедлеж эхэлж байгаа нь тэр…. тэгээд тэр уед одоо 89 оны суулээр бид нар емнед солонгостой харилцаа тогтоох асуудлыг сэдэж боловсрууллаа. тэгээд одоо тэр уеийн тогтсон хэв журмын дагуу улс терийн товчооны хурлаар орууллаа… [3:38]  тэгээд бид нар тэр асуудлыг одоо 90 оны 2 дугаар сарын эхээр шийдуулсийн… энэ бол утт ны тогтоол гарсан гэсэн vг. тэгэхээр энэ мэт бид нар юу гэдгийн одоо гадаад харилцаандаа еерийн гэсэн бодлого явуулах гээд оролдоод байгаа… негее соцзмын эрх ашгийг бодохын бол зевлелтийн дараа тогтоох естой гэсэн хэвшмэл номлолоор явна шдээ. за жишээлж яривал иймэрхvv эхлэлvvд бсан. энэ маань хожмын едер ерсхийгээд ярихад хожмын едер маний дотор нь амь зууж бсан соц сис гээчийг бутраад алга болчиход негее гол дэмжиж бдаг зху гэдэг маань ереесее алга болчихдоогоон зэрэг бид нарын ганцаардалгvй нэг юм дараачийн хань нехедтэй болж амь зуулгад хvрсний чухал сэжvvр суурь тэнд тавигдаж бсан гэж хэлэхээр юм бгаа юм.
90 оны 3н сарын елгелен, УТТ огцрох дурс: Хетлегч за кадрт:	Ямар ч байсан Монголд ернесен ардчилсан хувьсгал ялалтанд хурч, хуучин тогтолцоог халан, удирдан чиглуулж байсан МАХНамын УТТг 1990 оны 3 сарын 9нд огцрууллаа. Харин дараа нь яахав гэсэн асуулт олон xуний хувьд тодорхой бус байлаа.
Чимэд синх: 3н намын их хурлуудын дvрс дуу	[13:52]  орост бол тэр уеийн хэлээр херенгетен орнуудын ундсэн хууль, тууний бурэн эх тайлбарыг орос хэлээр нийтэлж херенгетен орнуудын терийн эрх зуй гэдэг ийм шу манай их сургуульд нэлээн лавтай заадаг бсан. тэгэхээр хууль нь нэгэнт хэвлэгдчихсэн байхад бид шу ны ууднээс судалж тайлах гэж оролдоно шдээ, тэгэхээр бид огт танихгуй юмтай нуур учраагуй, энэ зах зээл руу харанхуй ороогуй шуу. тийм ч учраас ардчилсан хеделгеен денгеж эхэлж бхад 3н намууд анхныхаа хурлыг хийж, хетелберее боловсруулж, утт их хуралд тулган шаардах бичгээ гардуулж бхад миний мэтийн хумуус ирээдуйн засаг тер ямаршуу загвартай байх вэ гэдгийг узэл суртлын ууднээс биш, тер судлалын ууднээс боловсруулж, хэлэлцэж, заримыг нь батлуулж байсийм.
Ордоны нэг ереенд ширээн дээр баахан гар oлон  хуудас баримт бичиг хэлэлцэж байгаа байдал хаалганы цаана харагдана: Хетлегч наана нь:	Тэр уеийн АИХын тэргуулэгчдийн нарийн бичгийн дарга хуульч Чимэдийн боловсруулсан тесел дээр шинэ байгуулагдсан намуудын телеелел оролцон, УТТ огцорсноос хойших Монгол тер ямар загвараар явахав, шинэ Vндсэн хууль боловсрогдож хэрэгжих хуртэлх терийн тогтолцоо ямар байх вэ,  анхны сонгууль яаж явагдахав, байнгын ажиллагаатай парламентыг хэрхэн байгуулахав, хучний харьцааг яаж тогтоохов гээд хэлэлцэж шийдэх олон асуудлын цаана гарах гэж 3н сарыг мэтгэлцэж енгереесен байдаг.  Тэр дунд ул ойлголцох явдал бишгуй гарч, тэр бурт нь АИХын тэргуулэгчдийн даргаар томилогдсон Пунсалмаагийн Очирбат эвлэруулэгчийн уурэг гуйцэтгэдэг байж.
Очирбат синх:	тэр уед чинь ху нам улсаас татаас авдаг байсийн. еереер хэлбэл намыг ху намыг тодорхой хэмжээгээр улс санхуужуулдэг бсан байхгуй юу. бусад намуудад тийм санхуужилт байхгуй. тэгэхээр намууд тийм тэгш биш сонгуульд бид яаж ялахын, яаж амжилт олохын, болье, сонгуульд орохгуй гэдэг байхгуй юу…. тэгээд л одоо ярьж гарлаа. миний хэлэх юм бол ойлгомжтой. сонгууль зарлачихсан, ардчилсан анхны сонгууль нэртэй, тэгээд та нар дунд энэ сонгуульд орох орохгуй яриа байгаа гэнээ, тийм яриа байж болохгуй. орно, цугаараа орно… ереесее ху намын татаас егдгийг зогсоое, хязгаарлана, тэгээд зогсооно. тэр зогсоосон менгенеес гарсан эх уусвэрийг бусад намууддаа ингээд хуваарилья, тэрнийг та нар еерснее ярьж байгаад ямаршуу харьцаатай хуваарилагдах естойг еерсдее шийд. ямар ч бсан санхуу дээр асуудал бгаа бол энд хэдуулээ гарц олье. надад ийм л юм давын емне бодогдож бна. за улс териин талаасаа та нарт сонгуульд орохгуй байх эрх байхгуй. тэгэхийн бол ямар юмных нь олон намын систем гэж юу байдгийн. тэгэхээр бид еерсдийнхее хийж байгаа юмыг еерсдее нурааж болохгуй. тийм болохоор орно.
Хетлегч Нямдоогийн хайчилбарын дэргэд зогсоно.	Монголд ийнхуу уйл явдал едер хоногоор улалзсан туймэр шиг ернеж байхад тэртээ америкт дипломат дугэрсурэнгийн илгээсэн гэгддэг енеех захидлаас уудэн монголд анхаарлаа хандуулахаар шийдсэн Азийн сан удахгуй Монголд болох гэж байгаа анхны ардчилсан сонгуулийн емнехен Монголын гадаад яаманд захидал илгээж учир мэдэх нэгэн хунийг америкт айлчлуулж, туршлага судлуулахаар урьжээ.
Чимэд синх: Baшингтоны онгоцны буудлыг илтгэсэн деталь дурсууд. (интершум) Чимэд гэсэн нэр бичсэн самбар. За кадрт Чимэдийн синх ургэлжилнэ. Фото зургууд	АС гэдэг улс терийн салбарт уйл ажиллагаа явуулдаг парламентаас санхууждэг ийм терийн бус байгууллага манайхаас емне энэтхэг тайван энэ тэрд телеелегчийн газруудтай ийм байгууллага байхгуй юу. тэрний шугамаар би анх америк явсан. тэр уед анхны ардчилсан сонгууль зарлагдчихсан, хууль нь гарчихсан. та аль намыг дэмжиж бна вэ гэсэн асуудлаар санал асуулга явуулахаар болчихсон бсан. туунээс биш америкт очиж юм олж ирээд загвар авчирсан юм биш шуу. тэгээд франкфуртаар дамжаад вашингтоны нисэх онгоцны буудал дээр буусан чинь чимэд гэсэн нэртэй самбар барьсан ендер хун зогсож бна. тэр нь АСын телеелегч севернхаус. 14 хоног явсан. 33 байгууллагатай уулзсан. их ажилласан. тэр дотроо парламентаар орсон. сонгуулийн олон байгууллагуудаар орсон. сонгуулийн шалган байцаах газар гээд. санхууг шалгадаг. судалгааны хувийн байгууллагуудаар орсон. хоер намын ундэсний хороогоор орсон. ундэсний намын улс терийн асуудал эрхэлсэн улсуудтай уулзсан. харин тэндээс би их шинэ юм олж мэдсэн. нам гэдгийг би хуучин бсан ху нам, одоогийн байгаа 2 нам шиг юм бодоод бсан. америкиин нам бол хууль зуйн утга зохиолд бол либерал буюу сул. намын ажлыг улс терийн ажил болгож эрхэлдэг. ан гэхэд 450 хунтэй, БНН гэхэд 150 хунтэй. тэр том улсын хэмжээнд шуу дээ… туунээс биш байнга тев хороо байгуулчихаад тэндээ шийдвэр гаргаад, парламентын гишуун булэгт даалгаад, булгийн гишуундээ даалгаад, дэргэд нь намын булгийн дарга хянаад гарыг нь ергуулдэг, далд байсныг ил болгосон. тэгэхээр энэ бол хуучин захиргаадлын нам хэвээрээ байгаа байхгуй юу. анх бага хурал байгуулсны дараа америк маягийн намын дэгээр намын ундэсний байгууллага нь парламентад даалгавар егехгуй, парламентад байгаа намын булэг нь ундэсний намын шийдвэрийг заавал биелуулэх албагуй гэсэн заалт оруулж бсан. анх удаа ардчиллын зарчим гэдгийг томьеолж хэрэгжуулж байсны хувъд цэвэр байж. иим ийм юм олж ирсэн нь хэрэгтэй болсон л дoo.
Хетлегч онгоцны буудал дээр: Онгоц нисэх	Азийн сан ийнхуу монгол дахь хетелберийнхее эхлэл болгон Чимэд гуайг Америкаар аялуулж байсан 1990 oны 6р сард, оюутан Давхарбаярын эхлуулсэн Германы КАСтай тогтоосон холбоо харилцаа мен л амжилтанд хурч, МоАХны еренхий зохицуулагч Санжаасурэнгийн Зориг мен оны 6p сард анхны гадаад айлчлалаа  “нэгдсэн” Берлин буюу “нэгдсэн” Германд хийxээр буянт ухаагаас нисч байлаа.
Нэг залуу компютерийн ард емайл бичиж буй байдал (интершум) субтитр: Давхарбаярын захидал За кадрт жужигчин: Айлчлалын фото зургууд:	Сайн байна уу. Би австри улсад амьдраад олон жил болж байгаа болохоор УБт очиж танд ярилцлага егех боломжгуй байгаадаа харамсаж бна. Таны асуусан асуултын хувьд гэвэл бид хамгийн анхны айлчлалаа Бонн хотноо Германы Бундестаг /парламент/, Штрассбург хотод Европын Холбооны парламент болон Брюссель хотноо Европын Комисст тус тус хийсэн. Айлчлалын бүрэлдхүүнд МоАХ-ны тэргүүлэгч С.Зориг бид 2 орсон байлаа. Айлчлалын бүх зардлыг КАС даасан бегеед Монголд удахгуй болох анхны ардчилсан сонгуулиар aнхны байнгын ажиллагаатай парламент байгуулагдахын емне ихээхэн туршлага судалсан амжилттай айлчлал болсныг бахархалтайгаар хэлэхийг хусч бна. Уулзалтын тегселд бид 2 сарын дараа буюу 1990 оны 8р сард КАСын 2 телеелегчийг Монголд хулээн авч, сонгуулийн дараах нехцел байдалтай биечлэн танилцуулахаар тохирсон болно. Таныг хундэтгэсэн: Давхарбаяр
Гомбосурэн синх:	[9:03]  бид нар 90 онд улс терийн томоохон еерчлелтийг анх удаа олон намын оролцоотой сонгууль хийсэн шуу дээ тиймээ. энэ бол унэхээр маш том дэвшил бсан. маш том туршилт бсан. би яагаад туршилт гэж хэлж бна вэ гэхлээр тийм сонгууль явуулахыг хэн ч мэдэхгуй. махн ч мэдэхгуй, тэр залуу намууд ч мэдэхгуй, аа мэдэх нь юув гэхлээр аа тэгдгийм л гэж, тэгдэг гэнэ лээ гэж. тэгээд яахав, бас ч гэж юу ч мэдэхгvй ардууд биш, боловсролтой хумуус тул хуулахыг нь хуулаад, монголчлохыг нь монголчлоод хетелбер юмаа боловсруулаад, уралдуулаад, тэгээд аих гэдгийг байгуулсийн шдээ.
Сонгуулийн дурс, холбогдох фото: xeтлегч за кадрт:	Анхны ардчилсан сонгуульд бие даан нэр дэвшихээр С.Зориг МоАХны еренхий зохицуулагчийн ажлаaсаа татгалзлаа. Энэ нь тууний 6р сард германд айлчлахдаа монголд 8 сард ируулэхээр урьсан КАСын 2 телеелегчийн айлчлалыг эзэнгуйдэхэд хургэсэн бдаг.  Гэвч МоАХын дэд зохицуулагч баттувшин, герман дахь салбарын ажилтан ариунцчимэг нар асуудлыг хурдан шуурхай шийдэж, эргэлзээнд хургээд бсан айлчлалын телевлегеег есоор нь ургэлжлуулж, айлчлалын телевлегеег хэвийн байдалд ургэлжлуулэхээр болжээ.
Хетлегч онгоцны буудал дээр:	КАСаас хадагтай Kрейгер, ноен Юнг нарыг Монголд 1990 oны 8н сард ирэхэд, Дашийн Бямбасурэнгээр ахлуулсан шинэ засгийн газар байгуулагдаад удаагуй байж.
Ганболд синх:	бямбасvрэн гуай их том улс тер хийж, зарчмын алсын хараатай шийдвэр гаргасан. хэдиигээр ху намын гишvvн хvн байсан ч гэсэн еерийн дотоод итгэл vнэмшлээ дvгнэж цэгнэж, зах зээл рvv орох нь зvйтэй юм шиг бна гэсэн шийдвэр гаргасан юм шиг бгаа юм. тэгээд еерсдиин хурлууд дээрээ ярьж, ардчилсан намын телееллииг оруулж, эвслийн зг байгуулахгvй бол му цаашаа явахгvй гэсэн дvгнэлтийг хийсэн учраас 3н намын телееллийг орооч гэсэн. сдн тэр vедээ татгалзсан. ан с дорлигжав шадар сайдаар, vдн г телеелж би тэргvvн шадар сайдаар эз ийн багц асуудлуудыг хариуцаж орье гэсэн сонголтыг хийсэн.
Хетлегч Бейкер, Шверднадзе нарын хайчилбарын дэргэд зогсоно.	Монголд ийнхуу шинэ засгийн газар денгеж байгуулагдаад удаагvй байх тэр цаг уед хойд хершийн Иркутск хотноо туухэнд тэмдэглэгдэх нэгэн уйл явдал болж байлаа. АНУын терийн нарийн бичгийн дарга ноен Жамес Бейкер болон ЗХУ ын гадаад хэргийн сайд ноен Шварднадзе нар дэлхийн 2 том толгой орны еренхийлегчдийг дахин уулзуулах тохиромжтой цагийг товлохоор 2 дахь едрее уулзаж, улмаар 1990 оны 8 сарын 2ны еглее хэвлэлийнхэнд мэдэгдэл хийж байлаа.
Бейкерийн фото. Жужигчин за кадрт:	"Миний ухаан орсон цагаасаа хойш мэддэг байсан  хуваагдмал дэлхий одоо нэгэнт оршин байхаа болилоо.  Энэ бол хуйтэн дайнд цэг тавьсaн едер!»
Ирак Кувейт руу бембег хаях хроник. (интершум) Хетлегч за кадрт:	Сонирхолтой нь узэл суртлаар хуваагдсан хуйтэн дайны тегсгелд цэг тавигдсан ч, эд баялгаас уудсэн дайнд цэг хараахан тавигдаагуй байж. Ноен Бейкерийг ийнхуу мэдэгдлээ уншиж байхад Ирак улс Кувейт руу дайрсан тухай мэдээ Бейкер Шверднадзе хоерт зэрэг ирсэн гэдэг. Ингээд энэ уулзалтын дараа Монголд айлчлах естой байсан ноен Бейкерийн аялал товчлогдож, естой л Улаанбаатарт денгеж бууж мордоод л енгерч.
Алтангэрэл синх: Очирбат синх: Алтангэрэл синх:	[29:13]  ерселдегчтэй бна гэдэг чинь юу гэсэн уг вэ гэхлээр, зху нэг хэсэг улсын телее хариуцлага хулээдэг, америк улс негее хэсэг улсын телее хариуцлага хулээдэг. тэр ерселдегч байхгуй болно гэдэг чинь америк бух орны телее хариуцлага хулээх болж байгаа юм. [08:17]  мань хуний хэлсэн юм бол, за тэр чинь терийн нарийн бичгийн дарга. би таныг ер гч буштай уулзуулах, америкт айлчлуулах арга хэмжээг зохион байгуулья, тэгээд ярж хеерех юм бна. 2рт зевлелтийн тусламж хамаг юм чинь гадаад хэлхээ холбоо чинь нэгээс нь салчихсан, аа негеех дээр нь уусгэж чадаагуй, ингээд эз чинь маш хунд байгааг бид мэдлээ, тийм учраас энийг тургэлье гээд [28:32]  бакер монголд ирнэ гэдэг чинь бакер ирэхээсээ илуу америк улс монголд ирж бнаа, америк улс монголыг унэлж бна, тоож бна гэсэн бодол байгаа шдээ. энийг бид унэлэх естой.
Хетлегч их тэнгэрийн аманд:	Энэ явдлаас хойш нэг сарын дараа их тэнгэрийн энэ хаалттай бусэд биологийн ухааны доктор шувуу судлаач нэгэн америк эр ирж 14 хоног ажиллажээ.  Гэвч тууний монгол дахь энэ удаагийн аялал эрдмийн ажил нь болох шувуу судалгаанд биш, харин монголын улс терийн амьдралын судалгаанд тусгайлан зориулагдсан бна. Энэ бол Шел Северенхаусын АСаас хaриуцуулсан Монгол хетелберийн захирлын хувьд хийсэн анхны айлчлал нь байжээ.
Шел синх: Анхны айлчлалын фото	[8:22] day one when i came here the country was wide open to me as representative of the asia foundation to meet anybody i wanted to, or organizations, institution, individuals, and to learn as much as i could in the first two weeks about mongolia's needs and interests because the asia foundation was coming to respond to the interest and inititives from mongolians.
	Eрдее анхны едреес л Монгол орон надад Азийн сангийн телеелегчийн хувьд бурэн нээлттэй байсан.  Би танилцахыг хуссэн бухий л байгууллага, институци, хувь хумуустэй бугдтэй нь уулзаж, монголын гол сонирхол, хэрэгцээ нь хаана байгааг олж тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Учир нь Азийн сан чухамхуу тэр хэрэгцээ сонирхолыг л хангах чиглэлээр уйл ажиллагаагаа явуулах чиглэлтэй байсан.
	we didn't have preconcieved ideas or notions or programs that we were going to impose on mongolia. we simply wanted to try to assist mongolia whatever it wanted to do.
	Туунээс биш бидэнд монголд хэрэгжуулэхээр урьдчилан бэлдсэн ямар нэг санаа, узэл баримтлал, хетелбер гэж байсангуй. Бид зугээр л монголыг юу хийхийг хусэж байна, туунд нь дэмжлэг узуулэх гол зорилготой байлаа.
	[9:10] my sense was that the young democrats were extremely smart, extremely well read. they knew a lot of the concept and the theories of the democracy and the market economy. and they knew where they wanted to go.
	Залуу ардчилагчдын хувьд бол тэд туйлын ухаантай, маш их уншсан, ардчилал зах зээлийн тухай онолын мэдлэг ендертэй, хаашаа явах, юунд зорьж байгаагаа тун сайн мэдэж байгаа улсууд юм бна гэсэн сэтгэгдлийг надад теруулж байсан.
	obviously after the 70 years of communism, they had had no practical experience in setting up democratic government, or run democratic government. and i think that was perhaps mongolians were looking for in foreign assistance to simply to assist mongolian looking for gaining experience and skills, and how to apply all these concepts and ideas which really they already had.
	Гэхдээ мэдээж 70н жилийн турш коммунист системд амьдарсан тэдэнд ардчилсан засаг терийг хэрхэн байгуулж, хэрхэн хетлен авч явax талаар практик туршлага унэндээ байгаагуй. Тийм ч учраас тэдэнд ердее л туршлага дадал эзэмшиж суралцахад нь тусламж хэрэгтэй байгаа нь ойлгомжтой байсан.
Ганболд синх: (график) За кадрт диктор:	онолын хувьд бол сонголтоо хийсэн боловч, практик дээр мэддэг хvн байхгvй бсан. иймд мерийн хетелбер дээрээ их цаг авсан. тэгээд vндсэндээ 90 оны тегсгелийн 2, 3н сарын хоорондох хугацаанд хетелбер баримт бичгvvдийг боловсруулах ажилд ороод дууссан. тийм учраас тэр баримт бичгvvдийн дотор 91, 92 онд vр дvнгээ егсен, му ийн енеедрийн нvvр царайг еерчлех гол арга хэмжээ юу бсан бэ гэхлээр тэр хетелбер бсан. (график) уг хетелберт дб, oyвс нд гишvvнээр элсэx, ахб ны гишvvн болox…. банкныхаа системыг 2 шаттай болгоx… vнэ челеелех емчийг хувьчлах му ын иргэнд гадагшаа челеетэй явах эрх олгох (синх ургэлжлэх) еереер хэлбэл сонгуульд байхдаа дэвшvvлж бсан зорилтуудыг му ын анхны зг ын мерийн хетелберт зорилго болгож тусгасан. за тэгээд тэр нь яваандаа хойтон жил нь е паспорт болж хувираад тэгээд тэр нь мэдээжийн хэрэг убх аар батлагдаад бариад ингээд явсан…. тийм учраас энэ бол том хувьсгалт арга хэмжээнvvд хийнэ гэдэг зорилтыг дэлхийгээр зарласан нь еерее их том зvйл болсон. тэгээд дараа нь залгуулаад vндсэндээ 91 оноос эхлээд хэрэгжvvлэх ажил руу орсон. яг энэ ажлыг хэрэгжvvлэх гэж байх vед 91 оны 1сарын 1нээс эхлээд зху манайд нийлvvлдэг байсан vндсэндээ бvx тусламж, бvх харилцаа, бvx худалдааны ажиллагаа ундсэндээ практичeский зогсчихсон.
Хоосон лангууны зураг: Хегжим. Орос цэргууд гарч байгаа дурс микшер. За кадрт Гомбосурэн синх: Зевлелтийн барилгачид Зевлелтийн цэргийн бааз монголд байгаа дурс	[11:36]  будуувчлээд хэлбэл, 3н терлийн орос бсан. за нэгдугээрт зевлелтийн барилгачид, зевлелтийн ажилчид.хоердугаарт зевлелтийн цэрэг, гуравдугаарт монголын байгууллагуудад бсан зевлелтийн мэргэжилтнууд… зевлелтийн ажилчид барилгачид гэдэг маань зевлелтийн зээлийн херенгеер юм барьдаг, зээлийн херенгеер цалинждаг. негеедех нь 0 болсон. тэгэхээр ямар херенгеер ажиллаж, ямар херенгеер цалинжихав, тэгэхэээр хар аяндаа гарсан. негее мэргэжилтнуудийн хувьд сээв гэж бсан… тэгсэн чинь хэрэг явдал бишдсэн чинь негее гадаадын мэргэжилтнийг  eeрсдее ендер цалингаар санхуужуул гэдэг шаардлага тавьсан. тийм боломж манай байгууллагуудад огт байхгуй. тийм учраас тийм мэргэжилтнуудээс еерийн эрхгуй татгалзсан. тэгэхээр саяны 2 бол хоюулаа санхуугийн учир шалтгаантай. аа цэрэг цуухын хувьд бол би энийг жаахан нарийсгаж ярья. би гадаад хэргийн сайд 88 онд болоод дотроо тавьсан зорилт бол нэг том зорилт бол зевлелтийн цэргийг аль болох богино хугацаанд монголоос гаргах. энэ хэдэн чухал ач холбогдолтой юм. нэгдугээрт шахуу зуйл юув гэхлээр бид нар хятадтай харилцаагаа аль болох тургэн хугацаанд хэвийн болгох естой. тэрний нэг ундэс нь бол зевлелтийн цэргийг гаргах естой. зевлелтийн цэргийг гаргаж хятад монголын хооронд итгэлцлийг бий болгох естой. манай гадаад бодлогын хувьд тэр уед тавьж бсан зорилт бол энэ 2 том системийн нэгийг нь дагаж харайдаг, негеехийг нь худлаа эсэргууцдэг. энэний хажуугаар хегжиж байгаа орнууд гэж асар том хуч бсан. тэрэнтэй ойртое гэж. тэрэнтэй ойртохын тулд эвсэлд ул нэгдэх хеделгеен гэж том хеделгеен байсийн. тегехеер энэ xеделгеенд элсэх нь бид нарын олон улсын байр сууриа бэхжуулэх том нехцел байлаа. тэгэхээр тэр хеделгеенд ороход гадаадын цэргийн байж нутагтаа байлгаж болохгуй бсан. тэгэхээр ийм чухал шаардлагын улмаас зевлелтийн цэргийг болж егвел тургэн гаргах естой.
Хоосон лангуу ургэлжлэх: -          алтангэрэл сих: -          Гомбосурэн синх:	[5:10] 90 онд шилжилтийн яг эхэнд манайхыг дэмжиж бсан сэв гэнуу, зху гэнуу, бид нар еерее еерийгее аваад явахад маш хунд болсон шд. ур дунд нь одоо санаж байгаа байх, негее дэлгуурийн лангуун дээр юу юу улдлээ. [17:00]  манайхан их гое ярьдгийн херсен дээрээ буусан гэж. пал гээд л унахгуй юу даа. негеедуул маань гэтэл маньдаа егье гэсэн юм байхгуй. еерсдее бас пал гээд уначихсан шдээ. тэгэхээр бид чинь шинэ найзтай болох естой, шинэ хурээтэй болох естой. негее гуйдаг зуйлээ шинэ хань нехдеес гуйх л болж байгаа юм.
Очирбатын америкт айлчилсан зураг. (интершум: онгоц нисэх) Oчирбат синх: 91 oны Цагаан сарын дурс	тэгээд 91 оны 1 сард намайг америкт айлчлууллаа шуу дээ. тэгээд америкт айлчлуулйж, манайд чинь нэн таатай нехцел олгох тэр захирамжинд буш гарын усэг зурж, ер нь эдийн за саг болон бусад салбарт яаж хамтын ажиллагаагаа хегжуулэх вэ гэх мэт их олон асуудал ярьсан. тэр дотор манайхыг дэлхийн банкны телеелегчтэй уулзуулж, монголыг дэлхийн банкны гишуун болгож егееч ээ гэсэн хусэлт тавьж, мен тэр уед ОУВСын захиралтай уулзаж, манайхыг ОУВСын гишуунээр элсуулж егееч ээ гэж. тэр чинь би 1 сарын 20 дээр очсон юм чинь. 2 сарын хэд дээр билээ дээ цагаан сар болох байхгуй юу. (дурс, интершум) тэгээд цагаан сар гэж ундэсний баяр байдгийн. тэрууний емне л биднийг элсуулж барьж егееч гэж. тэгээд л 2 сарын 10 дээр шдээ манайхыг ДБ, ОУВСын гишуун болгочихсон шд.  тэгээд тэднуудээс негее зээл авах асуудал чинь челеетэй болж, тэдний телеелегчид ирж, бид чинь нэг орны хараад байдлаас гарч, олон улсын болох анхны алхам ингэж хийгдэж бсан байхгуй юу.
Дэлгэрмаа синх:	[12:09] мэдээж хэрэг манай эз ийн бх гэдэг утгаараа тусламж зээл бух юм зогссон байх уед оу ын санхуугийн байгууллагууд оувс, дб ны хумуус манай эз ийн бх дээр анхны уулзалтуудыг манай энхсайхан дарга хийж бхад одоо яах уу гэж.....унийн либералчлалуудыг яаж хийх уу гээд, эрчим хучний хямралын асуудал, оросууд бензин шатахууны нийлуулэлт шууд багассан… энэ бухэн дээр бид ажиллаж блаа. гэхдээ би эз ийн талаас оу ын санхуугийн байгууллагуудтай ажиллахаас гадна АСын шугамаар ундсэн хуулин дээр чимэд гуайтай ажиллаж бсан. АСын суурин телеелегч шел северенхауг гэж хун орж ирж бсан. тэгээд яг тогтолцооных нь хувьд яах вэ гэдэг анхны мэдээлэл тэр бух юмыг АСын суурин телеелегчеер дамжуулж зохион байгуулж бсан сургалтуудад их хамрагдаж бсан.
Шел синх:	[11:20]  one of the key interest was in legal and judicial reform and setting up an independent judiciary, because at that time your judiaciary was actually under the ministry of justice which is executive branch of government. and that was one of the first and most important things that supreme court and others in the parliament wanted to do to set up independent judiciary, independent from the executive branch. and that was eventually ended up.
	Тэр уед АСаас анхааран туслахыг хусэж бсан гол сонирхлуудын нэг нь хууль шуухийн шинэчлэл, тэр дундаа шуух эрх мэдлийг гуйцэтгэх засаглалаас салгаж тусад нь бие даалгах асуудал байсан. Учир нь тэр уед монголын шуух хууль зуйн яамны харьяанд байлаа. Ийнхуу бие даасан шуухийн систем байгуулах явдал дээд шуухийн ч, парламентад байсан олон хуний сонирхол байсан.
	[12:02] we send number of groups of members of the baga hural on study-tour in asia to look at other parliament and to the united states to look at how our system of government work and seperation of powers. we send quite a few groups. the first one was led by s.bayar…. we send number of groups of parliament abroad to look at other systems of parliament and we brought american experts in congressional development and operations administrations, structure periods of long time secretariats in the baga hural at that time to set up the new structure in the baga hural committies, libriries etc.
	Ингээд бид бага хурлын гишуудээс бурдсэн хэд хэдэн группыг зохион байгуулж, туршлага судлах аялалд азийн хэд хэдэн орнууд болон америкт илгээж, засаглал эрх мэдлийн хуваарилалт ямар байдлаар зохион байгуулагддагийг биечлэн танилцуулж байлаа. Нэлээд олон групп аялал зохион байгуулж байсан санагдана. Лав л анхныхыг нь С.Баяр толгойлж байсан. Мен бид бага хурлын шинэ тогтолцоо, зевлел, номын сангууд зэргийг хэрхэн зохион байгуулах талаар зевлегее егуулэхээр америкаас vндсэн хуулийн болон парламентын ажлын албанд мэргэшсэн нарийн мэргэжилтнуудийг авчирч ажиллуулж байлаа.
Xeтглегч сагстай хоол барин зогсоно:	Хэдийгээр шинэ тогтолцоог босгох гэж тал талд ажиллан, оу ын банк санхуугийн байгууллагуудад элсэж, улс орны хувьд ирээдуйд ур дун нь гарах зайлшгуй еерчлелтуудийг цаг алдалгуй хийж байсан ч, бодит амьдрал дээр хумуусийн гар дээр ирэх xooл унд хомс, ард тумэн картын бараанд хар уурээс эхлэн оочерлож, сардаа нэг айл ерх 1 шуудай гурил, ереел хонины мах, (сагстай бараагаа узуулэх), 2 шил архи авч туунийгээ арай ядан хургэж байлаа.  Ингэтлээ доройтсон эдийн засаг улс орныг ч, ард тумнийг ч бурэн сульдуулж, ямар ч сайхан еерчлелтийн арга хэмжээг талархан хулээж авах сонирхолгуй болж байв. Яг энэ уед Америкийн терийн нарийн бичгийн дарга, ноен Жамес Бейкер туруунд тасалдсан аялалаа гуйцээхээр Монголд хоер дахь удаагаа айлчлан иржээ.
Гомбосурэн синх:	[19:21]  91 оны зун бид нар бур тартагтаа туллаа шдээ. терийн турийвч хов хоосон гэж хэлэхээр. тэр уед беикер гэж унэнхvv монголд еериймсег хун байх лдаа. ямар сайндаа жил дараалаад л 2 айлчилж байхав. ямар сайндаа л танай асуудлыг ингэж шийднэ, тэгж шийднэ гэж маньдаа заагаад л. тэгээд зовлонгоо тоочихоор ер сайдыгаа явуулья гэж асуудал тавьсан. хурээд ир гэж бна. тэгээд манай бямбасурэн жириичихсэн. богцонд нь 10 сая доллар шууд хийж байгаа юм. том улс чинь том халаастай бдаг бна. терийн департамент тэр дайны юмыг бейкер мэддэг бна. тэр бол унэхээр бол гол тасрах гэж бхад амин чухал тусламж болж бсан л даа.
Шел синх:	[16:28]  despite all the difficulties, the shortage of foods and so on, despite that there was tremendous enthiuasim about this new concept of democracy and starting something new, building something new which is gonna benefit all the people, that is the excitement i felt and saw. [16:00]  like i was living in the united states two hundred ago watching a new country being born in front of my very eyes and being able to assist mongolians in seeking and dreaming of. and that was the most exciting part.
	Хэдийгээр хоол ундны хомсдол зэрэг олон хvндрэлууд байсан ч, ардчилалсан шинэ тогтолцоог бурдуулэх, ирээдуйдээ бугд ур дунгий нь хуртэх цоо шинэ нийгмийг байгуулах, эхлуулэх асар их оргилсон эрмэлзлэл хун бурт байгааг би мэдэрч харж байсан. Би яг л америкийн нэгдсэн улсад 200н жилийн емне буцаж очоод, нудний минь емне цоо шинэ улс орон терен мэндэлж байгааг харж байгаа мэт сэтгэгдэл терж, монголчуудын тэр л эрэлхийлж мереедеж байгаа хусэлд нь жаахан ч гэсэн туслах бололцоо олдсон хувь заяандаа сэтгэл минь хеделж байсан.
Хетлегч:	Ноен Северенхаусын дурсэлснээр дахин терж буй гэж хэлж болоx шинэ Монгол улс тэр уед еерсдийнх нь сонгосон еерчлелт шинэчлэлийн зам санасан зоргоор тийм ч хурдан сайн сайханд аваачихгуй юм байна гэдгийг улам бур мэдэрч эхэлж байлаа. Нийт ард тумэнд хэтэрхий хурдтай явагдах еерчлелтууд, шинэ нэр томьео, шинэ хэллэг,  шинэ тогтолцооны учир утга тийм ч ойлгомжтой байсангуй. Vvнийг тэр уед Монголд ажиллаж байсан КАСын ажилтан Вернер Прооль еерийн бичсэн «Чингис хаан мишээж байна» номондоо дурслэхдээ: «энэхуу хунд байдлыг олонх бсан МАХН овжноор ашиглаж, болсон бухний гэм буруу, алдаа дутагдал, зовлон зудуурийг засгийн газарт нэгдэн орсон шинэ залуу намуудад тохож амжлаа.»  гэжээ.
Алтангэрэл синх:	[19:27]  92 оны сонгуулиар огтхон бодоогуй бсан ялагдал их цочроосон. тэгээд тэр ялагдлын дараа болсон уйл явдлууд их л эмзэглуулж бсан. за ер нь юуны ч телее явж байсийм, юу ч болчихов доо гэсэн ийм эмзэглэлээр бол бух юм бол цаашдаа емоци гэхээсээ илуу юмыг тооцоолж, зохион байгуулалтанд орж, аа тэхдээ хамгийн гол нь ереесее энэ ардчилал гэдэг чинь хэн нэг хун талбай дээр хэвтэх биш, засаглагчдыгаа еерийн ухамсраар сонгох уйл явц юмаа гэж, еереер хэлбэл ардчиллын гадуур бол ардчилалд орсон хэдэн хунээсээ илуу энэ амьдралд оролцож байгаа, амьдралыг зохион байгуулалцаж егч байгаа ард тумний оролцоо их чухал юм бна гэдгийг яваандаа ойлгоод эд нарт хурэх механизмыг хийх хэрэгтэй болсон.
Хетлегч талбай дээр: Алтангэрэл за кадрт: Aйбекс Моламын хэргийг бичсэн сонингуудын хайчилбарууд.	Ердее 2хон жилийн емне хуучин тогтолцоог халахын телее нэгдэж энэ талбайг битуу дуургэн жагсаж байсан монголчууд шинэ ундсэн хуулийн дагуу хийгдсэн анхны челеет сонгуулиар хуучин эрх баригчдаа бараг тэр чигээр нь эргэж сонголоо.  Шинэ VXиар байгуулагдсан анхны УИХ ын 76 суудлын 71ыг нь МАХН авчээ. [10:07] энэ чинь хариуцлагагуй сонголтын хариуцлагагуй ур дун ш дээ. тэгэхээр энэ ур дун нь юугаар илэрхийлэгдсэн гэхээр шинэ ух ийн дагуу шинэ замнал руу дагуулж хегжуулэх естой нам нь нагаржунайн хоосон чанарын тухай ярьж эхлээд, зг нь бид тоглоод хэлдэг молам айбексдээд эхэлсэн гэж. еереер хэлбэл тесвийн менгийг гаж буруугаар хэрэглэж эхлэх гэх мэт ийм гажигдлууд харагдаж эхэлсэн.
Хетлегч МоАХын байрны коридорт, УБА байсан ереений уудэнд.	92 оны сонгуулийн ялагдал ардчилсан хучнийхнийг анхнаас нь дэмжиж байсан олон улсын байгууллагуудын хувьд ч бас багагуй том шок уусгэсэн гэдэг. Тэгээд дотоод гадаадгуй дор бурдээ хийсэн дугнэлт нь эцсийн дундээ нэг л зуйл дээр тулж очиж. Тэр нь монголын ардчилал хотын хурээнээс халиагуй бна гэж. Монгол орны ерген уудмыг ч хэлэх уу, хедее орон нутагт тэр шинэ тогтолцооны учир утгыг мэдэх хумуус цеехен байлаа. Ингээд МоАХтой анхлан харьцаагаа эхэлсэн Германы КАС Монголд анх удаа албан бус боловсрол олгох УТБАкадемийг санхуужуулэн байгуулахаар болж, тэр уед МоАХны еренхий зохицуулагч болсон бсан Элбэгдоржийн хусэлтээр УИХын эз ийн бх нд зевлех хийж байсан Дэлгэрмаа их хурлын ажлаа орхиж, цоо шинэ академийг нэг ширээ 2 сандалтайгаар, Баярцэнгэл хэмээх захирлын удирдлага дор эхлэхээр болж.
Др.Томас Шрапел синх:	улс терийн боловсрол бол манай кoнрад аденаурын сангаас явуулдаг сонгодог уйл ажиллагаа юм. 50-н жилийн емне энэ сан ийм л уйл ажиллагаа явуулж анхны гараагаа эхэлж байсан, одоо ч бид хаа очсон газраа хэрэгжvvлэх гэж эрмэлзэж байдаг. Энэ бол ур дунтэй нь амьдралаар батлагдсан хетелбер юм.
Дэлгэрмаа синх:	тэгээд академийг кас санхуужуулнэ гэсэн чинь ирдэггуй ээ. тэгэнгуутээ би элбэгээ дарга дээр ороод би хотш оос 3 саяын зээл авлаа шуу гэсэн. асар их менге л дее, тэр уед. тэгээд элбэгээ дарга болж бгаамуу гээд. тэр уед чинь манайx 80 000 тегрегийн цалинтай бсан. би хуучин намын дээд дээр очоод 200 доллараар цалинжууля гээд хэд хэдэн чадалтай залуучууд авсан. одоо энэ ганбат, лхагбаа, одон орны эрдэмтэн нб дарга бсан тэр хунийг аваад, намсрай багш, доржсурэн багшийг аваад… тэгээд тэр их менгеер яасан гэхлээр 21 аймаг, 300 сумаар гэрийн бараа харахгуй явсан. сургалтуудаа хийгээд.
Хетлегч: Оюунтуяа, Бурмаа нарын фото	УТБА ынхныг ийнхуу зээлийн менгеер хедее орон нутгийнхныг гэгээруулж явахад АСын телеелегч Северенхаустай либерал эмэгтэйчуудийн оюуны сангийн тэргуун Оюунтуяа, хегжлийн телеех эмэгтэйчуудийн хеделгеений тэргуун Бурмаа нар очиж уулзан, Mонголд жинхэнэ утгаар иргэдийн санаачилгаар байгуулагдсан терийн бус байгууллагуудын тогтолцоог бий болгох, ингэснээр тер засгийн ачааллыг хуваалцаж, тевлерел, эрх мэдлийг сааруулах чиглэлээр дэмжлэг хусэж, улмаар энэ нь Азийн Сангийн монгол дахь уйл ажиллагааг ергежуулэх чухал алхам болжээ.
Шел синх:	prior to 1992, and of cource during the comminist era, you had so-called NGOs, they were really called the government NGOs, gongos. they were financed by the MNPR, comminist party and they controlled by the communist party, but they were called NGOs, many of them, in all sectors. but there were no truly citizen initiated NGOs which were initiated by the citizens for their own free will, and for their own purposes and not controlled by the state.
	1992 оноос емне, коммунизмын уед, танайд терийн бус байгууллага нэртэй байгууллагууд байсан. Гэвч унэндээ тэд жинхэнэ терийн бус байгууллагууд биш. Тэд МАХНаас байгуулагдаж, тэднээс санхуужиж, тэдний шууд хяналт дор уйл ажиллагаагаа явуулж байсан. Уунийг Гонгос буюу засгийн газрын байгууллагууд гэж нэрлэдгийм. Ийм гонгос тэр уед маш олон байсан, бараг л бухий л салбарт байсан байх. Гэвч жирийн иргэдийн еерсдийнх нь челеет санаачилгаар байгуулагдсан терийн хяналтаас ангид жинхэнэ терийн бус байгууллага нэг ч байгаагуй.
	so the lwos and wfcs were the really two that i met NGOs of this kind and that's went our support to NGOs and civil society began. and after that the whole civil society movement mushroomed, and lot of different mongolian NGOs. and along with that they began considering need the develop the nonprofit law and NGO law which was regulate NGOs to make sure they are free of government influence. and also financial provisions so that people could donate to NGOs and get tax dedactions and so on so forth. so we funded that.
	Иймд либерал эмэгтэйчуудийн оюуны сан болон хегжлийн телеех эмэгтэйчуудийн хеделгеен нь унэхээр ийм терлийн анхны байгууллагууд байсан гэж би боддог. Ингээд иргэний энэ хеделгеенийг дэмжсэн азийн сангийн дэмжлэг хетелбер эхэлсэн. Ууний дараа терийн бус байгууллагууд уй олноороо байгуулагдсаныг та бухэн мэдэж байгаа. Ууний зэрэгцээ энэ олон терийн бус байгууллагуудыг эрх баригчдаас жинхэнэ утгаараа хараат бус байх нехцлийг хангах, санхуугийн эрх челеег нь баталгаажуулах, хандив тусламж егсен хувь хун байгууллагa татварын хенгелелт эдэлдэг байх зэрэг олон асуудлуудыг зохицуулах хэрэгцээ гарч, терийн бус байгууллагын хуулийг санаачилж, судалж, боловсруулахад нь бид бас дэмжлэг узуулж байлаа.
Хетлегч:	1993 oн гэхэд Германы КАС болон Америкийн АСийн аль альных нь уйл ажиллагаа цар хурээгээ тэлж, алсаас удирдах аргагуй болтлоо томорчээ. Негее талаас монголд ернесен ардчилсан хеделгеен системийн хямралд орсон нь илт харагдах болж, шинэ залуу намуудад ардчиллын узэл санаагаа бодит уйл хэрэг болгоход бух талын дэмжлэг хэрэг болж. Ингээд 2 байгууллага тус тусын суурин телеелегчийн газрыг монголд байгуулахаар болсон бна.
Дэлгэрмаа синх:	93 оны 5 сард кас ын суурин телеелегч ирэхээр боллоо гээд… тэгээд негее хунийг чинь онгоцны буудал дээр тоссон чинь ее ендер ернедийн хямсгар герман ирлээ. хеерхий минь хаанаасаа ч нэг машин олсон юм, элбэгээ даргыг ч билуу гуйгаад л машин авч бсан. тэгээд уб зочид буудалд буулгалаа. тэгээд негее байрыг нь узуулсэн чинь угуй би апартментад амьдардаггуй, хауст амьдарна гээд. манайд хаус гэдэг юм байдаггуй гээд тайлбарласан чинь ойлгодоггуй. тэгж анх суурин телеелегчиийг угтаж хамт ажиллаж бсан. тэгээд дараа нь би негее 3 саяынхаа зарцуулалтыг 10н хэдэн боть хавтас санхуугийн материал пичень кофе бух юмнуудынхаа санхуугийн баримтыг узуулсэн чинь германууд за энэ хунд 100 хувь итгэж болно гээд тэгээд бух сургалтуудад хедее хамт яваад прооль гуай яг л монгол хун болсон л доо… тэрнийхээ ачаар 92 96 оны хооронд анхны албан бус боловсрол олгодог бухэл бутэн тогтолцооны тэр суурийг УТБА гэдгийг бий болгосон.
Шрапел синх: фото	[09:00] Конрад аденаурын санг монголд орж ирэхэд германы талаас хамгийн гол уургийг гуйцэтгэсэн хунийг нэрлэ гэвэл би юуны емне вернер проолийг нэрлэнэ. Энэ хун Монгол дахь анхны суурин телеелегчеер ирж ажиллаж бсан. Улмаар телеелегчийн газрыг нээж, уйл ажиллагааг нь эхлуулсэн. Прооль монголд 6н жил ажилласан. тэрний дараагийн хун харамсалтай нь евчний улмаас удаан ажиллаж чадаагуй. Тэрний дараа би 2004 оноос эхлэн ажиллаж бна. За уунээс гадна, тус сангийн уйл ажиллагааг монголд ергежуулэн хегжуулэхэд монголын талаас оролцсон хумуусийг бас нэрлэх естой. Ууний нэг нь ардчиллын салхийг монголд хагалалцсан, одоо ч энэ уйл хэргээ нэр тертэй авч яваа улс терч болox одоогийн танай улсын еренхийлегч элбэгдоржийг би юуны емне нэрлэмээр бна. Бас монголын ардчиллын эцэг гэгддэг C.Зоригийг нэрлэх естой. Ардчилсан хувьсгалыг хамтран байгуулалцаж, одоог хуртэл монголын парламентад жинтэй уурэг гуйцэтгэж байгаа бат уул байна. За дэлгэрмааг би хамгийн туруунд хэлэх естой байсан хуний нэг. Энэ хун одоо ч бидэнтэй байнга хамтран ажиллаж байгаа.
Машин лениний музейн хажуугаар явах. Шел синх: Музейн дотор тал Гудамжны хаяг	one day we were driving behind the lenin museim. i saw the log cabin. two story log cabin behind the lenin museim. i said let's go in there, let's find out what it is. so we went it. (байр луу камер орох) well this log cabin turned out historic landmark in the city. i think it was built in 1907. i think suhbaatar himself used it during your revolution in 1921.
	Нэг удаа бид лениний музейн араар машинтай явж байтал нэг 2-давхар модон байшин тааралдсан. Би энэ юун байшин бэ, орж узье гээд. Тэгээд бид орлоо. Тэгсэн чинь харин энэ нь буур 1907 онд баригдсан, 21 оны хувьсгалын уеээр сухбаатарын еерийнх нь сууж ажиллаж байсан туухийн дурсгалт газар болж таарсан.
	when i went there in 1993 in the summer, part of the whole building was being sublet by the city of ulaanbaatar by baabar who is then just starting unoodor. so when i found that out, and then i also learned the address of the log cabin which was revolutionary street, freedom square, (гудамжны нэрийг бичсэн самбарын зураг) i said that is where we have to have the asia foundation office, and that is where we set up our first office.
	Бидний очсон 1993 оны намар тэр байшин бухэлдээ улаанбаатар хотын мэдэлд байсан ч, тэр уед баабар енеедер сониноо байгуулахаар турээслэн сууж байсан. Хамгийн гол нь энэ байшин хувьсгалын гудамж, эрх челеений талбайн уулзварт гэсэн шуудангийн хаягтайг мэдээд, би шууд л за энд л Азийн сангийн телеелегчийн газaр байрлах естой гэж хэлсэн.
	and that time i hired my first mongolian program officer, seniour program officer oyunbileg. when we start working there are only two of us, oyunbileg and me. we had one desk, and one room, and we had two chairs. she sat on one side of the desk, and i sat on the other side of the desk. and that is how we began to support mongolians in transition to democracy in the revolutionary street and freedom square.
	Энэ уед би анхны монгол хетелберийн ахлах ажилтнаараа Оюунбилэгийг хелслен аваад байлаа. Тэгээд хоюулаа ганц ерее, ганц ширээ, 2 сандалтайгаар ардчилалд шилжиж буй монгол орныг дэмжин туслахаар хувьсгалын гудамж, эрх челеений талбайн уулзвараас суурин телеелегчийн газрын ажлаа анхлан эхэлж байлаа.
Оюунбилэг синх:	[1:45]   ялангуяа эз ийн байдал хэцvv бсан болохоор жишээлбэл одоо нэг оффис тvрээслэнэ гэхэд тvрээс гэж юу байдaг нь бараг шахуу тодорхой бус байсан. турээслэнэ гэж юу байдгииг мэдэхгvй, за тэгээд турээслэнэ гэхэд ширээ сандал хаанаас авах уу гээд, тэр уед чинь зах зээл гэж бсангvй, тэгэхээр байгууллагуудаас зээлж авах ч гэдгиймуу. тэгээд данс манс нээх энэ тэр гэсэн vйл ажиллагаанууд чинь еренхийдее явагдаж байгаагvй, улсын байгууллага л хийдэг байсан байх, гадны байгуулага хурч ирээд хийдэг гэсэн ойлголт байгаагуй. тийм болохоор еренхийдее хана мергеед унах явдал их олон болж бсан.
Хетлегч:	Хана мергех явдал энэ цаг уеийн гол томьеолол байсан гэж олон хумуус дугнэдэг. Лондонгийн Economist Intelligence Unit хэмээх эдийн засгийн алба энэ уеийн монгол орны байдлыг «одоогийн ардчилал нэг алхам урагшаа, хоер алхам хойшоо болоо юу» гэсэн асуултаар томьеолж байснаас узвэл тэр уеийн нехцел байдал санаа зовоох хэмжээнд очсоныг илтгэж байлаа. Их хуралд ардчилсан хучнийг телеелен сонгогдсон таван хуруунд багтах тооны гишууд хуртэл хана мергеж, нэг нь их хурлыг орхин явахад ч хурч, негее нь елсгелен зарлалаа.
94 oны елсгелен.  Xeгжимт монтаж
Алтангэрэл синх:	1р елсгелен бол еерее хуучин тогтолцоог халах зориулалттай бсан бол 2р елсгеленгийн зориулалт, зорилго нь тодорхой бус болчихсон. зохион байгуулалт нь бас тиймэрхуу болчихсон.
Оюунбилэг синх:	[4:50] шинэ vx ийн дагуу бий болсон ардчиллын инститицууд ажиллаж эхлэхэд нэлээн том хямрал уусээд, елсгелен энэ тэр болдог тэр уед, тэр елсгелен болоод хямрал болсон шалтгаан нь болохоор хэвлэл мэдээллийн эрх челеег vx ийн дагуу байлгаагvй, тухайн уеийн зг нэлээн хязгаарлаж бсан учраас хямралд хvрсэн бсан. зг, ялангуяа гуйцэтгэх засаглал аягvй их тусламж авч бсан. хоер талын зг дандаа зг т очиж бсан. азийн сан гэх мэт байгууллагын тусламж хууль тогтоох байгууллагуудад очиж бсан. шуух хэвлэл мэдээлэл 2 дээр юу ч байхгvй бсан байхгуй юу. бид 95 онд семинар энэ тэр зохион байгуулаад, бат уул 4н заалттай хууль гаргасан шдээ. тэрний емнехен хэвлэл мэдээллийнхэнтэй ярьж бхад, бид нар хараат бус, зг аас санхуужихгуй бол яаж амьдарах юм бэ гэж аймаар их асуудал тавиад тэрнийгээ эсэргууцэж байсан шд.
Хетлегч:	Ардчилсан шинэ тогтолцоо vvсээд 3, 4н жил болчихсон байхад, Жирийн олон байтугай, тэдэнд бодит мэдээлэл егех естой хэвлэл мэдээллийнхэн хуртэл бодит мэдээллийг засгиин газраас егдег мэдээлэл гэж уздэг хэвээр байсан тэг цаг уед УТБАын хедее орон нутагт хийж бсан сургалтуудаас санаа авсан ардчилсан намын хэсэг нехед Америкийн бугд найрамдахчуудын хурээлэнгийн дэмжлэгтэйгээр намын лидеруудийнхээ дунд марафон зохиох санаа сэджээ.
Хумуус ереенд хуралдаж байгаа байдал.	-          намын даргыг хурлаар хэлэлцээд шийдэх биш, нийт намын гишууд дундаас сонгох нь дээр юмаа -          бат уул чи дандаа л янз бурийн утоп юм сэдэхийн. Наад америкийн загвар чинь монголд тохирохгуй. -          Харин тиймээ, намыг улам хуваагдуулаад, хагаралдуулаад хаячих юм биш биз? -          Гуй ээ энэ бол 2 хуний хоорондох юм биш, намын гишууд байгууллагаа идэвхжуулэх уйл явц юмaa. Энэ л хамгийн гол нь байгаа юм. -          Наадах чинь ч уг нь чухал санаа шуу. Дээрээс нь ингэж уралдаж явахдаа алслагдмал хедее орон нутагт байгаа улсуудад бодлого зорилтоо ойлгуулах таатай боломж бурдэх юм биш уу. -          Ер нь энэ хэвлэл мэдээлэл олон нийтэд хаалттай, эрх баригчдын бvрэн мэдэлд байгаа ийм цаг уед орон нутагт байгаа жирийн иргэдэд бидний тухай ойлголт гэж ер нь юу байнаа?
Алтангэрэл синх:	[22:19]  ер нь их л будэг бадаг шдээ. за хэтруулээд хэлчихвэл хэдэн сахилгагуй хуухдууд орж ирээд л амьдралыг уймуулээд бна гэж ойлгосон улс дэндуу олон бсан. тийм улсуудад зоригийг ч юмуу ганболдыг аваачаад харуулчихаар хамгийн туруунд сонирхлын суурь нь юундаа байсан гэхлээр тэр сахилгагуй хунийг харах гэж орж ирж байгаа юм. гэтэл тэр сахилгагуй улсууд нь 6н цагийн турш юм ярьчихад бол айхтар тэвчээр гаргаад бугдийг сонсоод гарч байгаа юм. хелсее арчаад л суугаад бдаг. тэгээд 6н цагийн ярианы дараа тэр улсууд чинь 6н цаг ярьж чаддаг хумуусийн ярианы дараа бол за энэ чинь сахилгагуй гэхээсээ илуу арай еер улсууд юм бна. энэ улсууд чинь улс орныхоо хегжлийг арай еереер боддогийн бна гэдэг.
Газрын зураг: Хетлегч: (6н xуний зургийг хуваасан хэсгууд дээр нэг нэгээр нь тавих)	Тэр уед монгол орны18 aймгийг 3, 3аар нь 6н хэсэгт хувааж, VАНыг толгойлж бсан ганболд, ер нарийн бичгийн дарга бат уул нараас гадна c.зориг, энхсайхан, дорлигжав, элбэгдорж гэсэн 6н лидерийн удирдлагатай багууд 6н тийш гарч, 1994 оны 2р хагасаас 96 он хуртэл 2 жилийн хугацаанд монголын 300 гаруй сумдаар аялж, тэнд байгаа иргэдийг монголд гарч байгаа еерчлелт руу ухамсартайгаар татан оролцуулах ажиллагаа явуулжээ.
Алтангэрэл синх:	энэ ерселдеенд шалгарсан 3н хун байдгийн. энд юуны туруунд элбэгдорж, тэгээд бат уу, ганболд 3 байдгийн. дээрээс нь узуур туруунд хэнийгээ гаргахав гэдэг асуудал дээр бат уул дарга ухамсартайгаар нэрээ татаж аваад элбэгдорж ганболд 2 ерселдеед дуусгасан л даа. ур дун нь 96 оны сонгууль.
Дэлгэрмаа синх:	тэгээд 96 оны сонгуульд 12 цагаас эхлээд дун авахад негее хевсгелийн бохьшарга, цогбадрах эд нар чинь чимэд гуайг, даш ендон гуайг ялчихлаа гэхлээр бид нар итгэхгуй бгаа юм чинь. тэгээд л негее бадамдамдин гээд хэн ч мэдэхгуй бизнес залуу гх ны сайд гомбосурэнг ялчихсан гэхлээр итгэхгуй бгаа юм чинь.
Шел синх: Хоер хун суун ярилцаж байгаа байдлаар араас нь авах: жужигчдийн диалоги:	at that time the asia foundation cooperation with us embassy, ambasodor jonson brought out election observation team to watch election. and the day after the election, they were so surprised and stanned by the election result. well i was with the secretary of state who led the team. when we went to see then prime minister jasrai who had just lost in the election, and baker and jasrai were sitting together. jasrai was little bit sad. and baker said
	Тэр уед бид америкийн нэгдсэн улсын элчин сайдын яам болон элчин сайд жонсонтой хамтран сонгуулийг ажиглах баг зохион байгуулсан юм. Тэгээд сонгуулийн ур дунд гайхаж цочирдсон эрх баригч намын лидеруудтэй уулзахаар маргааш едер нь бид очлоо. Би тэр ажиглагчдын багийг удирдсан Бейкертэй хамт байсийм. Тэгээд еренхий сайд байсан жасрайтай уулзахад тэр жаахан гунигтай баргар байдалтай байсан. Тэгэхэд нь Бейкер Жасрай гуайд хандан:
	-          well i lost lot of elections too, and i know how it feels. you feel little sad when you lost the election. pm jasrai said -          well we had election free and fair election under the constitutional rule of law, and other side won, and now it is come to upon us to make a peaceful transfer of power from the MPRP to the democrats.
	-          би ч олон ч сонгуульд ялагдаж байлаа. Танд ямар байгааг би маш сайн ойлгож байна. Сонгуульд ялагдах ч гунигтай байдаг шvv. гэхэд еренхий сайд Жасрай: -           Нэгэнт  бид ундсэн хуулийн дор бид челеет ардчилсан сонгууль явуулж, туунийх нь ур дунд негее тал ялалт байгуулсан болохоор бидэнд одоо МАХНаас ардчилсан намд эрх мэдлээ тайвнаар шилжуулэн егех л улдлээ гэж хэлсэн.
	that is democracy, the essense of democracy, peaceful transfer of power with free and fair elections.
	Ердөө л энэ! Челеет ардчилсан сонгуулиар Эрх мэдэл тайван замаар шилжих! Энэ чинь л ереес ардчиллын амин зарчим нь юм шуу дээ.
Хетлегч:	Ингэж монгол оронд тэртээ 1989 оны суулчээс эхэлсэн ардчилсан хеделгеен еселт хегжлийн явцдаа олон гол горхины урсгалыг нэгтгэн ергежсеер, эхлуулсэн ардчиллынхаа ур дунг 6н жилийн дараа бодитоор амсаж, 1996 онд ардчилалын амин зарчим болсон ард тумний шударга челеет сонгуулиар засгийн эрхийг тайван замаар шилжуулэн авсан билээ.
Ирээдүй өнөөдрөөс эхэлнэ бүх оддын дуулсан дуу
Шрапел синх:	[18:21] гадны хун монголд ирээд асуувал би ганц л егуулбэр хэлнэ. монгол бол ардчиллыг хегжуулэх талаараа азид тэргуулэх орон гэж. яахав монголд удаан байсан хумуус янз бурийн байдлаар шуумжлэлтэй хандах явдал байдаг. Гэхдээ монголтой адил тестэй орнуудад ардчилал яаж ернеж байгааг харьцуулж узэх хэрэгтэй. хуучин зевлелтийн бурэлдэхуунд бсан орнууд казакстан, узбекстанд байдал ямар бна, 2 хершее хар! ингээд харахаар монгол бол ардчилалыг хегжуулэх тал дээр яах аргагуй манлайлж улгэрлэж яваа гэж би хэлнэ.
Тегсгел.