Иргэдэд ардчилсан үзэл суусан учраас төр засагт шүүмжлэлтэй хандаж байгаа юм

Сэтгүүлч Л.Мөнхтөрийн хийсэн ярилцлага "Өдрийн сонин"-ны 2012 оны 1 сарын 25-ны баасан гаригийн дугаарт нийтлэгдсэнийг блогтоо оруулж байна.

-АН-ын ҮЗХ саяхан хуралдсан. ҮЗХ-г ху­рал­дуулах шалтгаан, гол ач холбогдол нь юунд байв. Таныг л гэ­хэд ерөнхий нарийн бичгийн даргаар албан ёсоор томилох товтой байсан ч тэгсэнгүй?

-Саяхан аймгуудын Засаг дарга нарыг ЗГХЭГ-аас цуглуулж өргөтгөсөн семинар уулзалт зохион байгуулсан. Хуралд ир­сэн аймгуудын дарга нар "ҮЗХ-гоо хуралдуулаад биднийг танилцуулбал яасан юм. Хоёр сонгууль өнгөрчихлөө" гэсэн хү­сэлтийг ирүүлсэн. Тий­мээс аймгийн Засаг дарга нарыг буцахаас нь өмнө ҮЗХ-г хуралдуулъя гэдэг шийдвэрийг баасан га­ригт гаргаад бямба га­ригт хуралдуулсан. Ингэх­дээ Засгийн газар ямар бүрэлдэхүүнтэй, ямар бодлого барьж ажиллах юм, аймгуудын Засаг дарга нараар хэн хэн томилогдоод байгаа юм гэдгийг нэг бүрчлэн та­нил­цуулж баяр хүргэхээр болсон. Ийм л ёслолын шинжтэй хурал болоод өнгөрлөө.

Миний хувьд жин­хэлнэ, жинхлэхгүй гэдэг дээр ач холбогдол өгөхгүй байна. Ерөнхий нарийн бичгийн даргын үүрэг гүй­цэтгэгч гэдэг урт үгийг бичихгүйн тулд, бэх хэм­нэхийн тулд л ач холбог­дол өгөхгүй бол өөр асуу­далгүй. Албан ёсоор то­ми­логдсоноор миний эдлэх эрх үүрэг, хариуц­лага нэмэгдэхгүй, үүрэг гүйцэтгэгч байснаар ха­сагдахгүй.

-Та бүхэн аймгуу­дын Засаг дарга нарт Засгийн газрын  үйл ажил­лагааг танил­цуу­лах зорилготой байсан юм байна. Гэхдээ ҮЗХ-ны хуралд аймгуудын Засаг дарга нар бүгд ирээгүй байсан?

-ҮЗХ-ны хурлаа хийе гэдэг санаачилга урд өдөр нь гарсан учраас зар бүрэн түгээгүй бай­сан. Тиймээс зарим Засаг дарга нарыг сайд нар яам, яамныхаа чиг үүргээ танилцуулахаар авч яв­сан нь ҮЗХ-ны хуралтай давхацсан. Энэ нь ямар ч зохион байгуулалтгүй, Засаг дарга нарыг ирсэн дээр нь гэж тодорхойлж хийсэн хурал гэдгийг ха­руулж байгаа юм.

-Бас ирц бүрдсэнгүй. Уг нь АН-ыг УИХ-д олонхи болсноос хойш анх удаа хийж байгаа ҮЗХ-ны хурал учраас бүгд идэвхтэй оролцох хэ­рэгтэй байсан байх?

-Энэ хурал ямар ч асуудал шийдэхээргүй байсан. Тэгэхээр ирц чу­хал биш. Тэгээд ч зарыг богино хугацаанд та­раа­сан.

-ҮЗХ ойрын үед дахин хуралдана гэсэн мэдээлэл байна. Ямар асуудлууд хэлэлцэх бол?

-Намынхаа дотоод асуудлыг шийдэх хурал болох ёстой. Гэхдээ яг хэдийд гэдэг нь тодор­хойгүй байна. Харин юуг хэлэлцэх вэ гэдэг дээр олон өөр тайлбар гарч байгаа. Учир нь Улс тө­рийн намуудын тухай хуулийн хэлэлцүүлэг яваг­даж байна.  Одоо хэрэгжиж буй Улс төрийн намуудын хуулийг өөрч­лөх бас нэг төсөл явж байгаа. Энэ хоёр хуулийн төслийг нэгтгээд батал­бал улс төрийн намуу­дын бүтэц сууриараа өөрч­лөгдөнө. Хэлэлцэж байгаа хуулиудыг батал­бал намынхаа дүрмийг ингэж өөрчилнө,  батлаг­дахгүй бол энэ хэлбэрээр асуудлаа шийднэ гээд олон өөр хувилбар гарч байна. Тэгээд ч АН дүр­мээ өөрчлөхөөр ги­шүү­дээрээ хэлэлцүүлээд эхэл­сэн. Аймгийн засаг дарга нарт шинэ дүрмээ тараасан. Шинэ дүрэмд юуг заасан бэ гэхээр сон­гуулийн хууль өөрчлөгд­сөнөөс үүдэн намын үүр, хороодын гишүүдийн тоо мөн өөр болсон. Хуучин ИТХ 35 хүний бүрэлдэ­хүүн­тэй байгаад түүнийг гурваар үржүүлсэнтэй тэнцэх гишүүнчлэл намын үүрт байх заалт­тай байсан бол өнөөдөр энэ байдал тэс өөр болж байна. Зарим аймгуудын ИТХ 45 хүний бүрэл­дэ­хүүн­тэй болсон байхад зарим аймагт 31 байна. Энэ мэтээр өөрчлөлт их орж байгаа учраас дүрэм зайлшгүй шинэчлэгдэх шаардлагатай.

Бид шинэ дүрмээ одоо байгаа хууль дээр үндэс­лэсэн. Харин хууль өөрч­лөгд­вөл бид хэлэлцүүлгээ дахиж өөрч­лөөд явуулна гэсэн үг. Тэгэхээр бид удахгүй хурал­дуулах ҮЗХ-гоо хуу­чин дүр­мээ­рээ хурал­дуу­лах уу, шинэ дүрмээрээ хуралдуулах уу гэдэг асуу­далтай тулгарч бай­на. Хуучин дүрмээрээ хуралдуулна гэвэл тө­рийн албанд орсон ҮЗХ-ны гишүүд автоматаар хасагдана. Тэ­гээд ҮЗХ-ны шинэ гишүүдийг бүр­дүү­лэх нөхөн сонгууль яваг­дана гэх мэтээр уялдаа­тай олон асуудал байна. Бүх зүйл зэрэгцчихээд байгаа учраас бид ямар асуудлаа яаж хэлэлцэх вэ гэдэг дээр гацаад байгаа. Ямартаа ч үүссэн нөхцөл байдалтай уялдуулж намын дүрмийн ши­нэч­лэлийн хэлэлцүүлгээ эх­лүүлж байя гэсэн ший­дэл­тэй байна.

-ҮЗХ-ны гишүүдийн хэ­дэн хувь нь төрийн албанд орчихоод бай­на?

-Нарийн судалгаа га­раа­гүй байгаа. Учир нь процесс одоо ч үргэл­жилж байгаа. Яагаад гэ­вэл төрийн албыг ний­тийн алба болгоно, тө­рийн албанд их олон төр­лийн ажил орсон байгаа­гийн нэг хэсгийг нь чө­лөөлье гэх мэ­тийн бодол, ажлууд байгаа. Үүнтэй холбоотой томилгоо өөрч­лөлтүүд хангалттай хэм­жээнд хийгдээгүй бай­гаа. Үүнийг хүлээж байгаа олон хүн байгаа учраас албан ёсны тоог ойрны хугацаанд гаргах бо­ломжгүй.

-Улс төрийн намуу­дын тухай хууль өөрч­лөгдөх нь тодорхой болж байна. Хуу­лийн өөрчлөлтөөр улс тө­рийн намууд ямар бо­лохоор байгаа вэ?

-Улс төрийн намуу­дын тухай хуулийн үнд­сэн кон­цеп­­цийнх нь хувьд ямар заал­туудыг нь өөрч­лөх шаард­ла­гатай вэ гэ­дэг асуулт гарна. Одоо­гийн байдлаар манай намуудын үйл ажил­ла­гаа, хууль хоёр нь Европ, Амери­кийн системийн холимог бол­чих­сон бай­на. Тухайлбал хандив тусламжаар санхүүж­дэг, улсын төсвөөр сан­хүүж­дэг. Энэ хоёрыг зэрэг­цүүлж явах боломжгүй. Тэгээд ч аль аль нь на­муудын төлөвш­лийн хэмжээний санхүү­жил­тийг хийж чаддаггүй. Тэгэхээр АН-ынхан намын хандив гэ­дэг зүйл авлига хээл хахуу­лийн эх үүсвэр болж байна гэж үзсэн. Байсхийгээд МАН-аас хэсэг залуус шоронд орж, элдэв асуудалд ороо­цолдоод байгаа нь намынхаа хандивыг зохицуулах гэж яв­саар ийм байдалд хүрснийх. Дээрээс нь компаниуд, биз­нес­мэнүүд ямар зорилгоор хандив өгч байгаа нь тодор­хойгүй байдаг. АНУ-ын жиш­гээр бол татвараас зайлс­хий­хийн тулд хандив өгдөг. Гол асуудал нь манайд ийм тог­толцоо байхгүй байхад яах гэж хандив өгөөд байгаа юм. Энэ бүхнээ ил болгох хэрэг­тэй.

-Намуудын өмчийн асууд­лыг хэрхэх саналтай байгаа вэ. Бас намын хатуу гишүүнчлэлтэй байх шаард­лагагүй гэж яригдах болсон?

-Гишүүнчлэл гэдэг сан­хүүтэйгээ холбогдоод байна. Хэрвээ америк зарчмаар явбал гишүүнчлэлгүй байна. Харин Европ зарчмаар явбал хатуу гишүүнчлэлтэй байна. Суурь нь яаж тавигдахаас бүх зүйл шалтгаална. Хатуу ги­шүүнчлэл Монголд зохихгүй байгаа нь орон нутагт тод харагддаг. Сумын төвийн 500 өрхийн 25 мянган хүн парла­ментад суудалтай дөрвөн намд хуваагдаж талцаад байгаа юм. Мөнгөтэй болсон намууд орон нутагт хөлтэй болохын тулд өөр өөрийн гэсэн байр барина. Сумын төвийн захиргаа, эмнэлэг, сургуулийн барилга дээр нэмээд зөвхөн намуудын байр л баригддаг. Тэгэхээр намуудын байр гэж нэг л байр байдаг болгоё гэж байгаа. Намууд ялахаараа Засгийн газрын ордонд ороод өрөө­гөө аваад суудагтай ижил болгох хэрэгтэй юм байна. Тэгэхгүйгээр нэг их том бай­шин бариад түүнийгээ арил­жааны газруудад түрээсэлдэг байх нь зохимжгүй. Хуучин МАХН-ын байр шатахад тэнд дүүрэн бизнесийнхэн бай­сан. Тэгээд хохирлыг нь төр барагдуулж байх жишээтэй.

-МАН-ынхан өөрс­дийн­хөө байрыг хураалгахын тулд, эсвэл байргүй байхын тулд та нарын саналыг дэм­жих болов уу?

-Энэ бол зөвхөн АН-ын гаргаж байгаа санал. Хэлэл­цүүлгийн явцад бусад намууд саналаа гаргаж хэлэлцээд асуудлыг шийдэх байх. Хуу­лийн төслийн хэлэлцүүлгээс гарсан сүүлийн хувилбарыг харахад олон өөр санал тусч ашиглахын аргагүй хууль болох зам руугаа явж байна лээ. Тиймээс хуулийн төсөл яаж ч боловсруулагдсан манай нам энэ бодол дээрээ хатуу зогсоно.

-Хэрвээ хандивыг зог­соох хуультай болбол жи­жиг намууд үйл ажиллагаа явуулах боломжгүй болох юм биш үү?

-Ардчилсан нийгэмд на­муудын хамгийн гол шалгуур нь сонгууль. Аль ч шатны сонгуульд ялалт байгуулдаг­гүй юм аа гэхэд суудал авсан нам ард түмний өгсөн тат­вараас санхүүжилт авч  төс­вийн хуулийн дагуу тайлан­гаа тавиад явна. Муу дүн авсан намд санхүүжилт ол­дох­гүй гэсэн үг.

-Засгийн газар АН-ын арын албаныхны хүс­сэ­нээр ажиллаж чадаж байна уу?

-Засгийн газрын үйл ажиллагааг дүгнэхэд эрт бай­на. Мөрийн хөтөлбөрт үр дүн нь тодорхой цаг хугацааны дараа гарах төслүүд орсон. Мөн ажил эхлэхээс өмнө то­дорхой хэмжээний судалгаа хийгдэх амлалтууд ч байгаа. Бүтээн байгуулалт гэдэг хүрз бариад эхлүүлчихдэг ажил биш. Тэр ч утгаараа цаг их шаарддаг.  Хоёрдугаарт бүтээн байгуулалтууд цаг дулаарахаар эхэлнэ. Тэ­гэ­хээр наана нь аль нэгийг нь сайшааж, шүүмжлэх боломж­гүй юм. Одоогийн байдлаар хийх ажлуудын хэлэлцүүлэг, судалгаа хийгдэж байна. Ба­рилгын хувьд л гэхэд зургаан хувийн хүүтэй сайхан зээл олгогдож байна гэж байгаа ч өртөг нь насаараа төлж ба­рахааргүй их байдаг. Тэгэ­хээр одоо барилгын ажил эхлэхээс өмнө үнийг нь буул­гах ажлыг л ярих ёстой. Зас­гийн газар энэ ажлаа хийж асуудалд холбоотой хүн бү­рийг хүлээн авч уулзаж бай­гаа. Ингэж л ажиллаж байна.

-Гэхдээ таван сарын ху­гацаа өнгөрлөө. Энэ хоо­ронд судалгаагүйгээр тог­тоол шийдвэр гаргаж, иргэ­дийн эсэргүүцэлтэй тул­гарсан нь бий?

-Буруу рультэй машины хувьд тогтоол шийдвэр гар­гаагүй. Аливаа ажлыг хийхдээ иргэдээсээ асууж байж явуул­даг болъё гэсэн шинэ соёлыг оруулж ирэхийн тулд ажил­лаж байна. Эрх баригчдын бодлого шийдвэр гэдэг нийг­мийн тодорхой бүлэгт нь таалагдаж байхад нөгөө хэ­сэгт нь таалагддаггүй. Тэгээд ч Замын цагдаагийн газрын­хан осол аваар буруу руль­тэй машинаас болж байна гэж яриад нийслэл түүнийг нь шийдэхээр иргэдээсээ асуу­сан юм байна лээ. Сайтуудын сэтгэгдлийн тухай ч гэсэн үүнтэй ижил. Асуудлыг ший­дэхээр ажиллаж эхэлсэн. Ард иргэд ардчилсан зарчмаар шүүмжлээд эхлэхээр нь, дээ­рээс нь төрийн тэргүүн са­налаа хэлэхээр нь Сайтуу­дын холбооныхонд асуудлыг өгчихлөө. Сайн тал нь иргэ­дээ­сээ асууж шийдвэр гаргаж байгаа нь зөв.

-Улаанбаатарт байгаа машинуудын 70 хувь нь буруу рультэй. Гэтэл яагаад цөөн машинуудыг нь явуулж, олон машинуудыг нь хорих гээд байгаа юм. Эсвэл АН-ын гишүүд зөв рультэй машин импортол­догт учир байна уу?

-Хардах эрх нь хэнд ч бий. Тэгээд ч энэ олонхи цөөнхийн асуудал биш. Одоогийн бай­гаа хууль эрх зүйд нийцүүлж асуудлыг шийдэх гэснийх. Хууль таалагдахгүй байж болно. Түүнийг эсэргүүцэж болно. Тэгвэл өөрчлөх са­налаа тавь. Эсвэл хууль санаачилдаг хүнд нь ханд. Өөрчлөх боломж нь байгаа. Саяын асуудлуудын хувьд  одоогийн хууль нь л ийм байсан. Тэгээд ч өнгөрсөн 20 жилд асуудлыг шийдэхдээ иргэдээсээ асууж байсан удаагүй. Харин иргэдээсээ асуугаад эхлэхээр итгэхгүй байна.

-Засгийн газрын гаргаж байгаа шийдвэрүүд та бүх­ний 22 жил тэмцэж бий бол­гох гээд байсан ардчилал чинь мөн үү?

-Ардчилсан үзэл санаа гэдэг чинь иргэн бүрийн тээж явдаг зүйл. Түүнээс ардчил­сан төр гэж байхгүй. Төр засаг бол улс орныг удирдан зо­хион байгуулах ёстой. Заавал ард иргэдэд таалагдаж, бая­суулж байх үүрэг хүлээдэггүй. Тэр ажлаа л хийж байгаа. Харин ардчилсан үзэл санаа иргэдэд байгаа учраас, 22 жилийн тэмцэл иргэдэд шингэсэн учраас төр засгийн үйл ажиллагааг шүүмжилж байгаа юм. Иргэдэд ардчил­сан үзэл суугаагүй бол төр засгийн шийдвэрийг шүүмж­лэхгүйгээр, алга ташаад л хүлээж авна. Гэхдээ төр зас­гийн ардчилсан байна уу, ардчилсан биш байна уу гэдэг нь гаргасан шийд­вэрээ­сээ л харагдана. Нэг үгээр хэлбэл хувийн хэвшлийн үйл ажиллагаанд гар дүрэх юм уу эсвэл ажиллах нөхцөлөөр нь хангаж өгөөд орхих уу гэдэг зүйл юм. Энэ засаг тэр шу­гамаар л явж байгаа.

-УИХ-ын үйл ажил­ла­гаа­ны хувьд АН-ынхан цөөнх­гүйгээр багагүй хугацааг туулсан. Энэ хооронд өөр­төө ашигтай ч бусдад ашиг­гүй шийдвэрүүдийг гаргаж  байсан юм уу даа. Тухайл­бал цөөнхгүй байхдаа ба­талж байсан хуулиуд чинь цөөнхтэй болоод цуцлаг­даж байна?

-Амьдрал зогсолтгүй өөрч­лөгдөж байдаг баялаг учраас гарч байгаа асуудал бүр дээр хуулийг өөрчлөх гэж УИХ ажилладаг. Бусдын шүүм­жилж байгаагаар нэг хатуу хууль гаргачихаад на­саараа түүнийг дагах ёстой юм шиг ярьж байна. Гэхдээ тийм биш. Ямар нөхцөл бай­дал үүсч байна түүнийг ард түмэнд чөдөр тушаа болох­гүйгээр шийдэхийн тулд ги­шүүд тэнд сууж байгаа. Тэр л ажлаа хийж байгаа. Нөхцөл байдал ч маш хурдтай өөрч­лөгдөж байна.

-Тэгвэл АН-аас сонгогд­сон гишүүд улс төр болоод хуулийн хэр боловсролтой байгаа юм бол. АН-ын ги­шүүд иргэдийн хөнжил гудас, тогоо шанага руу өнгийсөн хууль санаачлаад байна гэсэн шүүмжлэл бий?

-Тэр гишүүд ард түмнээс мандатаа аваад орж ирсэн. Тэгээд иргэдийн саналын дагуу ямар ч хуулийг са­наачлаад орж ирэх бүрэн эрхтэй. Тэдний хийж байгаа үйлдэл ард түмэнд таалаг­дахгүй байгаа бол дөрвөн жилийн дараа дүнгээ тавиулна. Түүнээс наана нь дүн тавих эрхгүй. Тэр хүн тэнэг хууль гаргаж байна уу, тэнэг зүйл ярьж байна уу гэдэг нь хамаагүй. Тэр байтугай чуулганы танхимд хэлсэн үгийнхээ төлөө хариуцлага хүлээдэггүй. Тийм юм санаач­лаач, тэгмээр байна гэж шаардах ард түмэн байгаа учраас гишүүд тийм юм яриад байгаа юм. Ууц авах гээд мөнгө нь хүрэхгүй байгаа хүмүүс эмэгтэй гишүүдэд хандсан л байна. Тэгээд л үгийг нь төрд дайж байна. Гэтэл нөгөө хэсэг нь энэ чинь эрх чөлөө гэж байх жишээ­тэй. Ийм л юм.

Улс төрийн намын гишүүнчлэл: Намын нийгмийн өмнө хүлээх үүрэг

Улс төрийн намын гишүүнчлэлийн асуудлаар IDEA олон улсын байгууллагаас ирүүлсэн зөвлөмжийг блогтоо оруулж байна. Энэхүү зөвлөмжийг авах ажиллагааг зохион байгуулсан Ерөнхийлөгчийн зөвлөх Сосормаад талархсанаа илэрхийлье. 



Танилцуулга

Монгол Улс Улс төрийн намуудын тухай хуулиндаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулж байгаа энэ үед монголын хууль тогтоогчид болон намууд тус улс дахь намуудын ирээдүйн талаар мэтгэлзэж, яриа хэлэлцээр хийж байна. Нэг намын ноёрхол, бүх нийтээрээ нэг намд харьяалагддаг байсан уламжлалтай тус улсын хувьд сүүлийн жилүүдэд улс төрийн намын нийгэмд үзүүлэх нөлөө, үүрэг хариуцлагын асуудал эсрэг намын гишүүнчлэл бүхий иргэдийн туйлшрал, намын харьяалал зэргээс шалтгаалан улс төрийн эрх мэдэл олгох зэрэг тодорхой бус, хүндрэлтэй нөхцөл байдал үүсээд байгаа. Үүний хариуд зарим хүмүүс улс төрийн намын харьяаллыг тэр чигт нь байхгүй болгох санал ч дэвшүүлсэн байна. Энэхүү зөвлөмжөөр улс төрийн намын харьяаллыг бүр мөсөн байхгүй болгосноос үүдэх ихээхэн хэмжээний эрсдэл бийг харуулахаас гадна, монгол дахь улс төрийн намуудад тулгарч буй асуудлыг намууд болон түүнийг дэмжигчдийн ардчилсан үүрэг ролийг хадгалах замаар шийдвэрлэх боломж, нөхцлийг санал болгосон зөвлөмж юм.

Намуудын оруулах хувь нэмэр ба үүрэг роль

Улс төрийн намын гишүүдийн үүрэг, роль тухайн нийгмээсээ шалтгаалан өөр өөр байдаг. Жишээ нь АНУ-д намууд голчлон олон тооны албан ёсны бус дэмжигчдийн дэмжлэгт тулгуурлан үйл ажиллагаа явуулдаг ба тэдний дэмжлэг сонгуулид нэр дэвшигчдийг сонгох болон сонгуулийн компанит ажлыг амжилттай явуулахад голчлон хэрэг болдог байна. Армен, Өмнөд Африк зэрэг орнуудад намууд олон тооны албан ёсны гишүүдтэй байх ба тийм намыг ихэвчлэн олонхийн нам гэж нэрлэдэг. Тэдгээрийн хэдэн зуун мянган гишүүд намын үйл ажиллагаанд төдийлөн оролцох шаардлагагүй ба тэр ч байтугай намдаа гишүүнчлэлийн төлбөр ч төлөх шаардлагагүй тохиолдлууд байдаг. Гурав дахь төрлийн загвар нь пропорциональ, өмнөх 2 загварын аль алиных нь шинжийг агуулсан байдаг. Тэдгээр орнуудын хувьд нам дахь гишүүнчлэлийн тоо нь төдийлөн их биш ч гишүүдийн олонхи нь намын үйл ажиллагаанд идэвхтэй хувь нэмэр оруулж, хөрөнгө санхүүгийн болон бусад төрлийн дэмжлэг үзүүлдэг байна.

Гишүүнчлэлийн журмаа эргэн харж буй аливаа улс төрийн нам тухайн намын гишүүдийн хувьд тухайн нам ямар үүрэг, хувь нэмэртэй байх нь чухал вэ гэдгийг судлах нь зүйтэй. Түүний дараа тэдгээр үүрэг, роль нь тухайн намын нийгэмд оруулах хувь нэмэр хоёрын уялдаа холбоог олж үйл ажиллагаандаа нэвтрүүлэх хэрэгтэй. Иймд улс төрийн нам нь:
1. Хүмүүсийн оролцоо, интеграцийг дэмжигч өргөн чөлөө байх;
2. Иргэдийг идэвхжүүлэх, уриалан дуудах;
3. Иргэдийн сонирхолыг илэрхийлэх;
4. Бодлого боловсруулж, аливаа боломж, гарцыг тодорхойлох;
5. Намын ирээдүйн лидерүүдийг иргэд дундаас сонгон шалгаруулах;
6. Төрийн хууль тогтоогч болон гүйцэтгэгч биеийг бүрдүүлэх.
Дээр дурдсаныг хэрэгжүүлэхээр намууд иргэдийн дэмжлэгт тулгуурлан ажилладаг. Тэгэхээр хүмүүсийг гишүүд, дэмжигч хэмээн нэрлэхээс илүү тэдний бодит хувь нэмрийг тодорхойлох нь чухал. Энэхүү гишүүд, дэмжигчдийн дундаас нам нь доорхийг олж чадна:
- Иргэдээс намын дэмжлэг авах;
- Иргэдийн бодлого боловсруулах мэдлэгийг болон түүнд оролцох оролцоог нэмэгдүүлэх;
- Намыг ирээдүйд манлайлан удирдагчдыг сонгох;
- Төр, нийгмийн талаар бодлого боловсруулах;
- Намын ирээдүйн удирдлага, манлайллын талаар мэдлэг хуримтлуулах;
- Хууль тогтоох болон гүйцэтгэх эрх мэдлийн төлөө сонгогдсоныхоо дараа иргэдийг төлөөлөх;
- Гишүүнчлэлийн төлбөр төлөх.

Дэмжигч бүлгүүд

Бидний юу гэж нэрлэхээс шалтгаалан намын гишүүд, дэмжигчид аливаа улс төрийн намд голлох үүрэг рольтой байдаг. Харин хэр олон эсвэл цөөн тооны гишүүд дэмжигчидтэйгээр үйл ажиллагаа явуулах нь тухайн намын өөрийнх нь шийдэх асуудал байдаг. Энэ нь Улс төрийн намуудын тухай хуулийн төсөл боловсруулахтай холбоотой болоод ирдэг. Учир нь тус хууль ихэвчлэн аливаа улс төрийн нам улсын бүртгэлд бүртгүүлэхэд хэдэн жинхэнэ гишүүнтэй байх болон орон нутагт хэдэн салбартай байх шаардлагыг хуульчилж өгөх замаар намуудын дэмжигчдийн хэмжээг тодорхойлж өгдөг.

Бодит байдал дээр ямар ч нам доорх асуултуудыг өөртөө тавьдаг: намын зорилго, зорилтыг хэрэгжүүлэхэд манай намын хэмжээ, гишүүдийн тоо хангалттай байна уу? Эцсийн логик бол ямар ч нам орон даяар өөрийгөө сурталчилж, хангалттай тооны улс төрийн лидерүүдийг гаргаж ирэхийн тулд тодорхой тооны гишүүд/дэмжигчидтэй байх зайлшгүй шаардлагатай байдаг. Хоёрдугаарт, гишүүд, дэмжигчдийн тоо бидний сонирхолд нийцэх үү? Зарим намууд тодорхой үнэт зүйлс, тухайлбал гишүүдийн төлөөлөл нийгмийн олон давхрагыг хангасан эсэх, намын үйл ажиллагааны ил тод байдал зэргийг чухалчилдаг. Тийм төрлийн намууд бодлого боловсруулах болон сонгуульд өрсөлдөх гишүүдийг олон тооны гишүүд дундаас сонгох сонирхолтой байдаг.

Ерөнхийдөө маш цөөн гишүүд л өөрсдийн намын үндсэн үүрэг ролийг дэмжих сонирхолгүй байдаг. Жишээлбэл, хэрэв нам нь өөрийн эрх мэдлийг цөөн хүний гарт шилжүүлбэл тухайн нам улс даяар олон дэмжигчтэй болж чадахгүй. Цаашилбал тийм нам 10, 20 жилийн дараа намаа удирдан авч явж чадахуйц хангалттай олон авьяаслаг иргэдийг гишүүнээ болгон авч чадахгүйд хүрнэ. Мэдээж хэтэрхий цөөн тооны шийдвэр гаргах түвшний гишүүдтэй байх нь тухайн нам нийгмийн өргөн хүрээний төлөөллийг хамарсан, ил тод байдлаар үйл ажиллагаа явуулахад саад болдог.

Нөгөө талаас, хэтэрхий олон шийдвэр гаргах түвшний гишүүдтэй байх нь тухайн намыг удирдах нөхцөлгүй болгож орхидог. Хэрэв хэтэрхий олон гишүүн зөвхөн нэр төдий шийдвэр гаргах эрхтэй болвол тухайн намын үүрэг, зорилго, зорилтыг биелүүлэх идэвхитэй гишүүдгүй болж орхино. Энэ нь намын үүсгэн байгуулагдсан утгыг алдагдуулах хүчин зүйл мөн. Тэгэхээр аливаа намын хэмжээг тодорхойлохдоо хэт том юм уу, хэт жижиг биш, шийдвэр гаргаж түүнийгээ үр ашигтай биелүүлэхэд тохиромжтой тооны гишүүдтэй байх нь чухал.

Намын гишүүнчлэлийн нийтлэг загвар

Намын гишүүд нь бүх үйл явцад адил тэгш байдлаар оролцохгүй. Зарим хүмүүс тодорхой үйл ажиллагааг эрхлэн гүйцэтгэхдээ бусдаас илүү чадварлаг байдаг. Иймд нам бүр өөрийн үйл ажиллагааг доод тал нь 5 төрөлд хуваах хэрэгтэй.
1. Намын кадр: сонгогдсон албан тушаалтан буюу намд алба хашдаг гишүүд;
2. Идэвхитэй гишүүд: бодлого боловсруулах хуралд оролцож, олон нийтэд хүрэх, тэднийг дагуулах, улс төрийн намыг өргөжүүлэн тэлэх ажилд оролцдог гишүүд;
3. Оролцоо бүхий гишүүд: голцуу намын зөвлөлдөх хурал зэрэг чухал хурлуудад оролцдог гишүүд;
4. Дэмжигч гишүүд: гишүүнчлэлийн төлбөр төлдөг ч бусад байдлаар намын үйл ажиллагаанд төдийлөн оролцдоггүй гишүүд;
5. Албан бус дэмжигчид: намд албан ёсны гишүүнчлэлгүй ч тухайн намын төлөө саналаа өгч, мөнгө хандивлах болон сонгуулийн компанит ажилд тухайн намыг дэмжиж ажилладаг.

Олон улсын чиг хандлага

Энэхүү зөвлөмжид дурдсан улс төрийн намын 3 загвар /АНУ-ын, олонхийн намын болон пропорциональ/ дээр дурдсан 5 төрлийн дэмжигчдээс дэмжлэг авдаг. Доорх схемээс дэмжигч бүлгүүдийн хэмжээ болон тэдний нам дахь оролцоог харж болно.

схем 1: олонхийн нам

схем 2: АНУ-ын хэв маягийн намууд

схем 3: пропорциональ загвар

Олонхийн намын хувьд намын эрх мэдэл цөөн тооны хүний буюу намын кадр болон идэвхтэй гишүүдийн гарт байдаг ба үнэмлэхүйн олонхи нь намд эзлэх байр суурь багатай байдаг. АНУ-ын загвар бодлого боловсруулах зэрэг уламжлалт үүрэг ролийг цөөн тооны хүн гүйцэтгэдэг бол сонгуульд өрсөлдөгчийг сонгох, сонгуулийн компанит ажил эрхлэх зэрэг ажлыг олон тооны гишүүн бус иргэд эрхэлдэг байна. Пропорциональ загварыг авч үзвэл, үүрэг хариуцлагыг гишүүдэд харьцангуй тэгш хуваарилсан байна.

Сургамж авах нь

Эдгээр загваруудаас ямар дүгнэлтэнд хүрч болох вэ? Монгол дахь улс төрийн намууд дэмжигчдийнхээ сонирхсон үүрэг ролийг судалсны үндсэн дээр өөрийн намын бүтэц, дүрмээ тодорхойлох нь зөв. Эдгээр сонголтыг олон улсын чиг хандлагад тулгуурлан хийх нь бусадтай өөрсдийгөө харьцуулж, хожим гарч болох эрсдлээс сэргийлэх боломж олгоно.

Дэлхийн олон оронд улс төрийн намууд хэт цөөн болон хэт олон гишүүд дэмжигчдээс пропорциональ гишүүнчлэлийн бүтэц рүү шилжиж байна. Алгуур дүрэм журамтай, гишүүнчлэлийн үүрэг хариуцлага багатай намууд түүнийгээ өөрчилж байна. Үүний шалтгаан нь:
1. Гишүүнчлэл гэдэг үг хэрэглэгдэхээ больсон ч, гишүүдийн үүрэг роль хэвээр үлддэг. Бодит байдал дээр гишүүнчлэлийг цуцлах тохиолдолд гишүүдийн үүрэг роль нэг бол нам дахь цөөн тооны бүлгэм рүү, эсвэл олон тооны оролцоо багатай албан бус дэмжигчид рүү шилждэг. Хүчтэй бөгөөд идэвхтэй үйл ажиллагаа эрхэлдэг намын үүднээс харж үзвэл дээрхийн аль аль нь эрсдэлтэй зүйл. Учир нь цөөн тооны хүнээс бүрдсэн бүлгэм нь цөөн хүний гарт бүх намын эрхийг шилжүүлэх, харин олон тооны албан бус дэмжигчид доорх 3 эрсдлийг дагуулдаг:

1. Янз бүрийн нийгмийн төлөөллөөс бүрдсэн олон тооны хүнээс санал авсны үндсэн дээр бодлого тодорхойлох нь үзэл бодолд тулгуурласан бус санал асуулгын хэв маягт тулгуурласан байдаг.
2. Хэрэв бүх нам ижил бүлгүүдийн дунд ажиллавал нам хоорондын ялгаа арилна. Энэ нь улс төрийн намын бүтцийг үгүй хийх юм.
3. Олон тооны гишүүн бус хүмүүс бодлого тодорхойлдог систем нь тодорхой бус бодлогыг дагуулдаг ба бодлогын тодорхой сонголтууд жижиг бүлгийн хэмжээнд хийгддэг.
Гишүүнчлэлийн хэрэглээг зогсоохын оронд гишүүнчлэлийн түвшин тус бүр ямар үүрэгтэйг тодорхой болгон намаа тэр дагуу зохион байгуулах нь зүйтэй. Дээрх 3 загвар дотроос пропроциональ загвар нь гишүүдийн шийдвэр гаргах тэнцвэртэй нөхцлийг гишүүдийн дунд түгээж чаддаг байна.

2. Намуудыг сонгуулийн машин төдий зүйл болгохгүй байхад анхаарах. Хэдийгээр 3 загвар гурвуулаа гишүүд, дэмжигчдийн дэмжлэгийг эрэлхийлдэг ч, пропорциональ загвар нь намын холбогдолтой асуудлуудад гишүүдийг хамруулдагаараа онцлогтой. Хэдийгээр АНУ-ын загвар сонгуулийн үеэр иргэдийн оролцоо, дэмжлэгийг авч чаддагаараа алдартай ч, дэмжигчидтэй зөвхөн сонгуулийн үеэр л ажилладаг. АНУ дахь улс төрийн намын дэмжигчид бусад орны намын гишүүдийн намын уламжлалт үүрэг, ролийг гүйцэтгэдэггүй. Иргэдийн оролцоо нээлттэй сонгуулийн үеэр болон сонгуулийн компанит ажлын үеэр эрс нэмэгддэг. Сонгууль хоорондын жилүүдэд намууд 4 жил тутам нэг тохиодог их хурлаас өөр шийдвэр гаргаж, зөвшилцөлд хүрэх боломж багатай байдаг. Сүүлийн жилүүдэд АНУ дахь намууд эдгээр сул талуудын талаар арга хэмжээ авах шаардлагатай тулгарах болсон. Хамгийн сүүлд л гэхэд АНУ-ын Бүгд найрамдах нам өөрийн дүрэмдээ намын томоохон үндэсний зөвлөлдөх хурлуудын үеэр тус намын удирдлагыг сольж байхаар тусгасан.

3. Гишүүнчлэлгүй байх нь нам дахь шийдвэр гаргах асуудлыг намын санхүүжилтээс салгах байдалд нөлөөлдөг. Цөөн тооны гишүүд бүхий намууд ихэвчлэн гадны эх үүсвэрээр өөрийгөө санхүүжүүлдэг. Энэ нь ихэвчлэн нам бус чинээлэг иргэд намын холбогдолтой чухал шийдвэр гаргах байдалд нөлөө үзүүлэхэд хүргэдэг. Гишүүнчлэлийн сул систем бүхий намуудтай орнууд нам бус иргэдийн санхүүжилтанд хэт автсанаас үүдэн улс төрийн шийдвэр гаргах асуудал ил тод бус болдгийг ажиглажээ. Үүнд гишүүнчлэлгүй болон гишүүнчлэлийн төлбөр төлдөггүй систем бүхий намууд илүү өртөмтгий байдаг байна.

4. Нам бус этгээдэд шийдвэр гаргах эрх мэдэл хэт ихээр олгох нь намын гишүүдийг эрх мэдэлгүй болгодог. Үүний нэгэн тод жишээ нь саяхан АНУ-д болсон “Цайны хөдөлгөөн” юм. Олон тохиолдолд нам бус иргэдийн хамгийн чухал бөгөөд цорын ганц нөлөөлхл нь Бүгд найрамдах намаас хэнийг сонгуульд өрсөлдүүлэхээр сонгоход оршиж байсан байна. Бүгд найрамдах намын дотор ч мөн адил анхан шатны сонгуулийг нээлттэй бус хаалттай болгох оролдлого гарч байв. Ингэснээр зөвхөн намын гишүүд л сонгуульд өрсөлдөх этгээдийг сонгох боломжтой болох юм.

5. Намын гишүүнчлэл хэмээх ухагдахууныг үгүй болгосноор туйлшрал болон ивээлдээ авах асуудал арилахгүй. Намын гишүүнчлэл нь 2 талаар ардчилсан бус хэмээн шүүмжлэгддэг: Нэгдүгээрт, зарим хүмүүс намд гишүүнчлэлтэй байх нь нийгэмд, ялангуяа хүн ам цөөтэй орон нутагт туйлшралын шалтгаан болдог гэж үздэг. Намын гишүүнчлэлтэй байх нь улсын ажилд орж, цалин авах зэрэг ашигтай бусад зүйлүүдийг дагуулдаг. Гэсэн хэдий ч үнэн хэрэг дээрээ аль ч системд дээрх асуудал гишүүнчлэлийн хэлбэрээс үл шалтгаалан оршдог зүйл. Намын гишүүнчлэлгүй загварыг дагадаг нам бүхий орны иргэд ч мөн адил тодорхой нэг намыг дэмжиж, туйлшрал болон халамж үзүүлэх хэлбэрт шилжих хандлагатай байдаг. Гишүүнчлэлгүй загварыг сонгохоос илүү намууд хэрхэн намын бие бүрэлдэхүүнийг зөв тодорхойлж, намын үйл ажиллагааг нийгмийн давхрагуудын төлөөлөлтэйгөөр, авилгаас ангид явуулах вэ гэдэгт анхаарах нь чухал.

6. Намын гишүүдийг намаас гаргах нь иргэдийн оролцоог дэмжихийн эсрэг үйл мөн. Сүүлийн жилүүдэд техникийн дэвшлээс улбаалан /интернэт, олон нийтийн медиа г.м/ харилцаа холбоо хялбар болсон нь иргэдэд төрийн бодлого, шийдвэр гаргах явцад өөрсдийн шууд нөлөөг үзүүлэх боломжийг нээж өгсөн. Намын гишүүнчлэлийг цуцлах болон гишүүдийн эдлэх эрхийг хязгаарлах нь иргэдийн оролцоог дэмжсэн ардчилсан чиг хандлагын эсрэг арга хэмжээ болно. Эцсийн дүндээ олон тооны хүмүүс бодлогын чанартай асуудлуудыг шийдвэрлэхээр 4 жил тутамд ганц удаа цуглах нь бодлого хэрэгжүүлэх шатанд, удирдагчдаа сонгох асуудалд болон иргэдэд хүрэх асуудлуудад иргэдийн оролцоог хязгаарлах сул талтай. Пропорциональ загвар нь иргэдийн оролцоог бусад 2 загвараас илүүтэйгээр дэмждэгээрээ онцлогтой. Энэ чиг хандлага гишүүнчлэлийн тоо нь буурч буй орнуудын хувьд ч мөн адил байдаг байна: намын хурлууд болон шийдвэр гаргахад оролцдог, сонгуульт албан тушаал хашдаг гишүүдийн тоо нь идэвхтэй бус гишүүд болон дэмжигчдийнхээс илүү багаар буурсан байна. Тэгэхээр аливаа улс төрийн намд тулгарч буй асуудал нь гишүүнчлэлийн тоог багасгах бус чанарыг сайжруулахад л оршиж байна.

Энэхүү зөвлөмж нь улс төрийн намын гишүүнчлэлийг үгүй хийхийн үр дүнгийн талаар судалсны үндсэн дээр хэдийгээр гишүүнчлэлийг байхгүй болгох сонирхол бодит үндэслэлд тулгуурласан ч, ингэх нь ихээхэн эрсдэл дагуулж байдаг гэсэн дүгнэлтэнд хүрч байна. Улс төрийн намын 3 загвар олон улсын хэмжээнд өөрчлөгдөн шинэчлэгдэж байгаа ч, гишүүнчлэлийн асуудлыг ирээдүйд шийдвэрлэхдээ зөвхөн гишүүдийн тоог бус, тэдний үүрэг ролийг бодолцож үзэх нь зүйтэй. Хэдийгээр 3 загвар гурвуулаа учир дутагдалтай ч, пропорциональ загвар нь намууд үүрэг ролио нийгэм дэх дэмжигчиддээ тэнцвэртэй хуваарилах боломж олгодог тул илүү үр ашигтай, ардчилсан загвар хэмээн үзэж байна.