Гол бүхэн далайд цутгана 2-р анги

2009 онд хийсэн "Гол бүхэн далайд цутгана" баримтат киноныхоо үргэлжлэл болгож 2010 онд энэхүү хоёрдугаар хэсгийг хийсэн юм. Ардчилсан хувьсгалын түүхэн дэх анхны эмэгтэй генсек Б.Дэлгэрмаагийн санаачилгаар бидний санаа сэтгэл нийлж хийсэн анхны бүтээл амжилттай болсны дараа 2-р ангийг хийх хүсэл төрж, энэ кино бүтсэн юм. Ардчилсан хувьсгал ялаад 20 жил болсон байхад энэхүү түүхт үйл явдлын талаар нэг ч дорвитой бүтээл гараагүй байгааг мэдээд Америкт суралцаж ирснийхээ дараахан ёстой л хийж бүтээх ид хорхой туссан үе дээрээ байсан болохоор "Гол бүхэн далайд цутгана" хэмээх 2 цуврал баримтат киног их л хичээж хийсэн сэн... Түүхийн алдаа нь ч миний багш, оноо нь ч миний багш гэдэг...

Лого nirunfilm	(xегжим)
Дэлхийн газрын зураг. Социалист байсан орнууд улаан, бусад нь хех байх. Дундуур нь берлиний хана байсан зурвас тодроно. Xетлегч за кадрт:	(хегжим) Xоёр туйлд хуваагдсан дэлхий ертенц хорьдугаар зууны тегсгелд тулж ирсэн 1989 он. Хоёр системийг зааглaж, хоер германы дунд сундэрлэсэн нэгэн их хана хэрэм дайсагналцсан хоер туйлын эвлэрэшгүйг харуулсан бэлэг тэмдэг нь болж байлаа.
Лед дэлгэц дээр берлины хана нурж буй дурс.  Kaмер ухрахад хетлегч кадрт цааш харан зогссон бна. Xeтлегч эргэн харж ярихад кадр крупный болно.   Кадр xeтлегчеес хажуу тииш шилжиж zoom out аажуухан xийхэд хоер хуний зэрэгцсэн мер силвет харагдана. Цаана нь хана нурж буй дурс ургэлжилнэ. За кадрт хоер силветийн хоолой ярилцана:	(интершум) субтитр:  1989 оны 11 сарын 9. Лайпциг хот Moнгол улсаас хэдэн мянган бээрийн зайд орших xoер германы зааг дээр хvйтэн дайны билэгдэл болсон Берлины хана нурж байхад (интершум) Тэр үеийн хэллэгээр зүүн герман буюу социалист германд суралцаж байсан нэгэн Moнгол оюутан жагсаалыг сонирхохоор хичээлээ таслан ирсэн байлаа. Тэнд цугласан сэтгэл нь догдолсон vй олон германчууд дунд нулимс цийлэгнуулэн зогсох тэр ази залуу цуглаанд ирсэн нэгэн герман эрийн анхаарлыг татжээ. -          Залуу минь чи их сэтгэл хеделсен харагдаж бна. Юу чамайг ингэтэл догдлуулаав? -          Хэн ч берлины ханыг ийм хурдан нурна гэж санаагуй байх. Манай монголд бас еерчлен байгуулалт ернеж байгаа. Олон нууц булгууд байгуулагдсан гэсэн. Одоо ингээд берлины хана нурж байгаа юм чинь Монголд бас том еерчлелт гарах байх. -          Чи монголоос энд юу хийж яваа юм. -          Би энд сурдагиймаа -          Чиний яриа надад сонирхолтой санагдлаа. Монголд болж байгаа уйл явдлын чинь талаар хоюул суулд дэлгэруулж ярилцъя. Би чамайг 4танай оронд хэрэг болох нэг танилтайгаа уулзуулмаар бна. Энэ миний нэрийн хуудас. -          Баярлалаа танд. Ярилцахад таатай байлаа.
Лого, титрууд (хегжим)	Норовбанзад сангийн санаачилгаар КАС-ын ивээл дор бутээв.
12 сарын 10 ны жагсаалын дурс Инершум. Хегжим. Хетлегч за кадрт:	1989 oны 11 сарын 9-ний едер Берлины хана нурсан туухт тэр явдлаас хойш яг нэг сар нэг хоногийн дараа енеех монгол оюутны хэлж байсанчлан монголд уусч бий болоод байсан нууц булгуудээс нэг нь ил гарч, МоАХ хэмээx улс терийн цоо шинэ баигууллага байгуулагдсанаа зарлан анхны цуглаанаа 1989 oны12 сарын 10нд хийлээ.
TИТР:	ГОЛ БУХЭН ДАЛАЙД ЦУТГАДАГ 2 дугаар булэг под гарчиг: « ……..бодох……..»
Сан Франциско хотын дурс.	xeгжим Субтитр:  АНУ, Сан Франциско хот. 1990 оны 1 сар
Oреенд нэгэн эр захидал задална. За кадрт: жужигчин захидал уншина	Субтитр: Азийн сангийн тев байр Азийн сангийн эрхэм нехдее. Бид танай сангийн жилийн тайланг НVБийн номын сангаас олж  узлээ. Манай Монгол улсад улс терийн нехцел байдал еерчлегдеж, ямар нэг еерчлелт шилжилтийн зам руу орох хандлагатай боллоо. Тэгээд бид та бухнээс монголд болж байгаа энэ еерчлелтенд дэмжлэг vзvvлэх бололцоог тань асууж, уунийг илгээж байна.
Хетлегч цуглааны дурснээс наашлан ярина:  Нямдоогийн хайчилбар дээр очих Дaвхарбаярын хайчилбар дээр очих	Энэ бол 1990 оны 1р сар, Монголд МоАХ байгуулагдсанаа денгеж зарлаад ердее анхны цуглаанаа хийчихээд сар ч болоогуй байсан уе. 20-н жилийн емне дийлэнх монголчууд aмерик оронтой харьцаж болох талаар тесеелел ч байхгуй байсан цаг. Ереес монгол еерее ардчилсан хувьсгалын замаар орох эсэх нь ч мэдэгдээгуй байсан уе. Гэтэл бух юм тодорхойгуй бсан тэр цагт нэгэн Монгол дипломат ийнхуу Америкийн нэгэн байгууллагад хандан ирж буй шинэ цаг уеийг туулахад дэмжлэг хусэн утгатай ийм нэг захидлыг илгээж байж. Захидлыг бичсэн эзэн нь энэ эрхэм. Нэр нь Дvгэрсvрэн. Tэр уед Moнгол улсаас НVБ-д сууж байсан байнгын телеелегч.  Дvгэрсvрэнгийн захидал НVБд суудаг Mонголын суурин телеелегчийн газар байрлаx нью йорк хот буюу Америкийн зуун эргээс Азийн Сангийн тев байр байрладаг баруун эрэг руу аялан, сангийн дарга ноен Фуллерт уншигдаж байх тэр уед Германы Лaипциг хотноо сурч байсан оюутан Давхарбаяр амралтаараа монголд ирж, шинэхэн байгуулагдсан МоАХ-нд гишуунээр элсэж,  унэмлэхээ еренхий зохицуулагч Санжаасурэнгийн Зоригоос сэтгэл догтлон гардан авч байж. Энэ бол берлиний хана нурж байх  тэр агшныг сэтгэл догдлон харж зогссон енеех монгол оюутан байлаа. Ингээд Давхарбаяр германд буцаж ирсэн даруйдаа МоАХ ны салбар зевлелийг германд суралцагч монгол оюутнуудын дунд байгуулж, уйл ажиллагаагаа идэвхжуулэхийн хамт, енеех жагсаал дээр танилцсан герман эрд Монголын нехцел байдлыг танилцуулсан захидал илгээжээ.
Берлиний хана нураасан жагсаалын дурс. Германаар бичсэн захидлын дурс микшердэнэ. За кадрт жужигчин:	Сайн бна уу. Давхарбаяр таны захидал сэтгэл хеделгелее. Лейпцигт болсон тэр цуглаанаас хойш ердее хэдхэн сар енгерсен ч монголд олон еерчлелтууд гарсан байгаа нь сонирхол татлаа. Миний чамд танилцуулна гэж байсан хун бол ХБНГУын Конрад Aденнаурын сан гэж байгууллагын азийн хэлтэсийн дарга Гунтер Беннер юм. Би туунтэй сайн найзын хувьд чамайг танилцуулахдаа таатай байх болно. Танай МоАХны герман дахь салбар зевлелийнхен Бонн хотноо ирж КАСтай холбоо тогтоохыг хусвэл би бух талаар танд туслахад бэлэн бна.
Хетлегч ЗГын ордны гадаа	Aлбан бусаар америк болон герман улсуудад ернесен гадаад харилцааны энэ хоер эрт алхамын цаана тухайн уедээ MAXНын удирдлага дотор шинэ цус сэлбэлт болон орж ирсэн нэгэн залуу боловсон хучин, тэр уеийн гадаад харилцааны сайд байсан Гомбосурэн аль хэдийнэ бидний харьцаж болохгуй хориотой гэж боддог бсан гол гол херенгетен орнуудтай хэлхээ холбоо тогтоох суурь сэжуурийг эхлуулж байж.
Гомбосурэн синх: Холбогдох фото зургууд. Гадаад харилцааны яамны тев архив.	зевлелтийн еерчлелт шинэчлэлтийн бодлого гэж яриад бна шдээ. тэнд улс терийн шинэ сэтгэлгээ нэртэй гадаад улс терийн бодлого тунхагласан. ут ийн шинэ сэтгэлгээ гэж, англиар new political thinking гэж байсийн байгаан. тийм бодлогын цаана юу байсийн гэхлээр зэрэг ….танай орны бодлого харьцангуй биеээ даасан байх естой, тэр нь бид нарт vнэхээр одоо vндэсний эрх ашиг гэдгийг арай тод гаргаж ирж тавих тийм зvйлээ бодлого болгож явуулах замыг тодорхой хэмжээгээр нээж егсен. тийм ч учраас 1987 онд бид нар сая америктай дипломат харилцаа тогтоосон. тийм учраас 1986 онд му ын гадаад явдлын яамны сайд анх удаа японд анх удаа австралид айлчилж байгаа юм. ут ийн шинэ сэтгэлгээ гэдгийн дагуу бид нар гадаад бодлого дээрээ ухаараад хедлеж эхэлж байгаа нь тэр…. тэгээд тэр уед одоо 89 оны суулээр бид нар емнед солонгостой харилцаа тогтоох асуудлыг сэдэж боловсрууллаа. тэгээд одоо тэр уеийн тогтсон хэв журмын дагуу улс терийн товчооны хурлаар орууллаа… [3:38]  тэгээд бид нар тэр асуудлыг одоо 90 оны 2 дугаар сарын эхээр шийдуулсийн… энэ бол утт ны тогтоол гарсан гэсэн vг. тэгэхээр энэ мэт бид нар юу гэдгийн одоо гадаад харилцаандаа еерийн гэсэн бодлого явуулах гээд оролдоод байгаа… негее соцзмын эрх ашгийг бодохын бол зевлелтийн дараа тогтоох естой гэсэн хэвшмэл номлолоор явна шдээ. за жишээлж яривал иймэрхvv эхлэлvvд бсан. энэ маань хожмын едер ерсхийгээд ярихад хожмын едер маний дотор нь амь зууж бсан соц сис гээчийг бутраад алга болчиход негее гол дэмжиж бдаг зху гэдэг маань ереесее алга болчихдоогоон зэрэг бид нарын ганцаардалгvй нэг юм дараачийн хань нехедтэй болж амь зуулгад хvрсний чухал сэжvvр суурь тэнд тавигдаж бсан гэж хэлэхээр юм бгаа юм.
90 оны 3н сарын елгелен, УТТ огцрох дурс: Хетлегч за кадрт:	Ямар ч байсан Монголд ернесен ардчилсан хувьсгал ялалтанд хурч, хуучин тогтолцоог халан, удирдан чиглуулж байсан МАХНамын УТТг 1990 оны 3 сарын 9нд огцрууллаа. Харин дараа нь яахав гэсэн асуулт олон xуний хувьд тодорхой бус байлаа.
Чимэд синх: 3н намын их хурлуудын дvрс дуу	[13:52]  орост бол тэр уеийн хэлээр херенгетен орнуудын ундсэн хууль, тууний бурэн эх тайлбарыг орос хэлээр нийтэлж херенгетен орнуудын терийн эрх зуй гэдэг ийм шу манай их сургуульд нэлээн лавтай заадаг бсан. тэгэхээр хууль нь нэгэнт хэвлэгдчихсэн байхад бид шу ны ууднээс судалж тайлах гэж оролдоно шдээ, тэгэхээр бид огт танихгуй юмтай нуур учраагуй, энэ зах зээл руу харанхуй ороогуй шуу. тийм ч учраас ардчилсан хеделгеен денгеж эхэлж бхад 3н намууд анхныхаа хурлыг хийж, хетелберее боловсруулж, утт их хуралд тулган шаардах бичгээ гардуулж бхад миний мэтийн хумуус ирээдуйн засаг тер ямаршуу загвартай байх вэ гэдгийг узэл суртлын ууднээс биш, тер судлалын ууднээс боловсруулж, хэлэлцэж, заримыг нь батлуулж байсийм.
Ордоны нэг ереенд ширээн дээр баахан гар oлон  хуудас баримт бичиг хэлэлцэж байгаа байдал хаалганы цаана харагдана: Хетлегч наана нь:	Тэр уеийн АИХын тэргуулэгчдийн нарийн бичгийн дарга хуульч Чимэдийн боловсруулсан тесел дээр шинэ байгуулагдсан намуудын телеелел оролцон, УТТ огцорсноос хойших Монгол тер ямар загвараар явахав, шинэ Vндсэн хууль боловсрогдож хэрэгжих хуртэлх терийн тогтолцоо ямар байх вэ,  анхны сонгууль яаж явагдахав, байнгын ажиллагаатай парламентыг хэрхэн байгуулахав, хучний харьцааг яаж тогтоохов гээд хэлэлцэж шийдэх олон асуудлын цаана гарах гэж 3н сарыг мэтгэлцэж енгереесен байдаг.  Тэр дунд ул ойлголцох явдал бишгуй гарч, тэр бурт нь АИХын тэргуулэгчдийн даргаар томилогдсон Пунсалмаагийн Очирбат эвлэруулэгчийн уурэг гуйцэтгэдэг байж.
Очирбат синх:	тэр уед чинь ху нам улсаас татаас авдаг байсийн. еереер хэлбэл намыг ху намыг тодорхой хэмжээгээр улс санхуужуулдэг бсан байхгуй юу. бусад намуудад тийм санхуужилт байхгуй. тэгэхээр намууд тийм тэгш биш сонгуульд бид яаж ялахын, яаж амжилт олохын, болье, сонгуульд орохгуй гэдэг байхгуй юу…. тэгээд л одоо ярьж гарлаа. миний хэлэх юм бол ойлгомжтой. сонгууль зарлачихсан, ардчилсан анхны сонгууль нэртэй, тэгээд та нар дунд энэ сонгуульд орох орохгуй яриа байгаа гэнээ, тийм яриа байж болохгуй. орно, цугаараа орно… ереесее ху намын татаас егдгийг зогсоое, хязгаарлана, тэгээд зогсооно. тэр зогсоосон менгенеес гарсан эх уусвэрийг бусад намууддаа ингээд хуваарилья, тэрнийг та нар еерснее ярьж байгаад ямаршуу харьцаатай хуваарилагдах естойг еерсдее шийд. ямар ч бсан санхуу дээр асуудал бгаа бол энд хэдуулээ гарц олье. надад ийм л юм давын емне бодогдож бна. за улс териин талаасаа та нарт сонгуульд орохгуй байх эрх байхгуй. тэгэхийн бол ямар юмных нь олон намын систем гэж юу байдгийн. тэгэхээр бид еерсдийнхее хийж байгаа юмыг еерсдее нурааж болохгуй. тийм болохоор орно.
Хетлегч Нямдоогийн хайчилбарын дэргэд зогсоно.	Монголд ийнхуу уйл явдал едер хоногоор улалзсан туймэр шиг ернеж байхад тэртээ америкт дипломат дугэрсурэнгийн илгээсэн гэгддэг енеех захидлаас уудэн монголд анхаарлаа хандуулахаар шийдсэн Азийн сан удахгуй Монголд болох гэж байгаа анхны ардчилсан сонгуулийн емнехен Монголын гадаад яаманд захидал илгээж учир мэдэх нэгэн хунийг америкт айлчлуулж, туршлага судлуулахаар урьжээ.
Чимэд синх: Baшингтоны онгоцны буудлыг илтгэсэн деталь дурсууд. (интершум) Чимэд гэсэн нэр бичсэн самбар. За кадрт Чимэдийн синх ургэлжилнэ. Фото зургууд	АС гэдэг улс терийн салбарт уйл ажиллагаа явуулдаг парламентаас санхууждэг ийм терийн бус байгууллага манайхаас емне энэтхэг тайван энэ тэрд телеелегчийн газруудтай ийм байгууллага байхгуй юу. тэрний шугамаар би анх америк явсан. тэр уед анхны ардчилсан сонгууль зарлагдчихсан, хууль нь гарчихсан. та аль намыг дэмжиж бна вэ гэсэн асуудлаар санал асуулга явуулахаар болчихсон бсан. туунээс биш америкт очиж юм олж ирээд загвар авчирсан юм биш шуу. тэгээд франкфуртаар дамжаад вашингтоны нисэх онгоцны буудал дээр буусан чинь чимэд гэсэн нэртэй самбар барьсан ендер хун зогсож бна. тэр нь АСын телеелегч севернхаус. 14 хоног явсан. 33 байгууллагатай уулзсан. их ажилласан. тэр дотроо парламентаар орсон. сонгуулийн олон байгууллагуудаар орсон. сонгуулийн шалган байцаах газар гээд. санхууг шалгадаг. судалгааны хувийн байгууллагуудаар орсон. хоер намын ундэсний хороогоор орсон. ундэсний намын улс терийн асуудал эрхэлсэн улсуудтай уулзсан. харин тэндээс би их шинэ юм олж мэдсэн. нам гэдгийг би хуучин бсан ху нам, одоогийн байгаа 2 нам шиг юм бодоод бсан. америкиин нам бол хууль зуйн утга зохиолд бол либерал буюу сул. намын ажлыг улс терийн ажил болгож эрхэлдэг. ан гэхэд 450 хунтэй, БНН гэхэд 150 хунтэй. тэр том улсын хэмжээнд шуу дээ… туунээс биш байнга тев хороо байгуулчихаад тэндээ шийдвэр гаргаад, парламентын гишуун булэгт даалгаад, булгийн гишуундээ даалгаад, дэргэд нь намын булгийн дарга хянаад гарыг нь ергуулдэг, далд байсныг ил болгосон. тэгэхээр энэ бол хуучин захиргаадлын нам хэвээрээ байгаа байхгуй юу. анх бага хурал байгуулсны дараа америк маягийн намын дэгээр намын ундэсний байгууллага нь парламентад даалгавар егехгуй, парламентад байгаа намын булэг нь ундэсний намын шийдвэрийг заавал биелуулэх албагуй гэсэн заалт оруулж бсан. анх удаа ардчиллын зарчим гэдгийг томьеолж хэрэгжуулж байсны хувъд цэвэр байж. иим ийм юм олж ирсэн нь хэрэгтэй болсон л дoo.
Хетлегч онгоцны буудал дээр: Онгоц нисэх	Азийн сан ийнхуу монгол дахь хетелберийнхее эхлэл болгон Чимэд гуайг Америкаар аялуулж байсан 1990 oны 6р сард, оюутан Давхарбаярын эхлуулсэн Германы КАСтай тогтоосон холбоо харилцаа мен л амжилтанд хурч, МоАХны еренхий зохицуулагч Санжаасурэнгийн Зориг мен оны 6p сард анхны гадаад айлчлалаа  “нэгдсэн” Берлин буюу “нэгдсэн” Германд хийxээр буянт ухаагаас нисч байлаа.
Нэг залуу компютерийн ард емайл бичиж буй байдал (интершум) субтитр: Давхарбаярын захидал За кадрт жужигчин: Айлчлалын фото зургууд:	Сайн байна уу. Би австри улсад амьдраад олон жил болж байгаа болохоор УБт очиж танд ярилцлага егех боломжгуй байгаадаа харамсаж бна. Таны асуусан асуултын хувьд гэвэл бид хамгийн анхны айлчлалаа Бонн хотноо Германы Бундестаг /парламент/, Штрассбург хотод Европын Холбооны парламент болон Брюссель хотноо Европын Комисст тус тус хийсэн. Айлчлалын бүрэлдхүүнд МоАХ-ны тэргүүлэгч С.Зориг бид 2 орсон байлаа. Айлчлалын бүх зардлыг КАС даасан бегеед Монголд удахгуй болох анхны ардчилсан сонгуулиар aнхны байнгын ажиллагаатай парламент байгуулагдахын емне ихээхэн туршлага судалсан амжилттай айлчлал болсныг бахархалтайгаар хэлэхийг хусч бна. Уулзалтын тегселд бид 2 сарын дараа буюу 1990 оны 8р сард КАСын 2 телеелегчийг Монголд хулээн авч, сонгуулийн дараах нехцел байдалтай биечлэн танилцуулахаар тохирсон болно. Таныг хундэтгэсэн: Давхарбаяр
Гомбосурэн синх:	[9:03]  бид нар 90 онд улс терийн томоохон еерчлелтийг анх удаа олон намын оролцоотой сонгууль хийсэн шуу дээ тиймээ. энэ бол унэхээр маш том дэвшил бсан. маш том туршилт бсан. би яагаад туршилт гэж хэлж бна вэ гэхлээр тийм сонгууль явуулахыг хэн ч мэдэхгуй. махн ч мэдэхгуй, тэр залуу намууд ч мэдэхгуй, аа мэдэх нь юув гэхлээр аа тэгдгийм л гэж, тэгдэг гэнэ лээ гэж. тэгээд яахав, бас ч гэж юу ч мэдэхгvй ардууд биш, боловсролтой хумуус тул хуулахыг нь хуулаад, монголчлохыг нь монголчлоод хетелбер юмаа боловсруулаад, уралдуулаад, тэгээд аих гэдгийг байгуулсийн шдээ.
Сонгуулийн дурс, холбогдох фото: xeтлегч за кадрт:	Анхны ардчилсан сонгуульд бие даан нэр дэвшихээр С.Зориг МоАХны еренхий зохицуулагчийн ажлаaсаа татгалзлаа. Энэ нь тууний 6р сард германд айлчлахдаа монголд 8 сард ируулэхээр урьсан КАСын 2 телеелегчийн айлчлалыг эзэнгуйдэхэд хургэсэн бдаг.  Гэвч МоАХын дэд зохицуулагч баттувшин, герман дахь салбарын ажилтан ариунцчимэг нар асуудлыг хурдан шуурхай шийдэж, эргэлзээнд хургээд бсан айлчлалын телевлегеег есоор нь ургэлжлуулж, айлчлалын телевлегеег хэвийн байдалд ургэлжлуулэхээр болжээ.
Хетлегч онгоцны буудал дээр:	КАСаас хадагтай Kрейгер, ноен Юнг нарыг Монголд 1990 oны 8н сард ирэхэд, Дашийн Бямбасурэнгээр ахлуулсан шинэ засгийн газар байгуулагдаад удаагуй байж.
Ганболд синх:	бямбасvрэн гуай их том улс тер хийж, зарчмын алсын хараатай шийдвэр гаргасан. хэдиигээр ху намын гишvvн хvн байсан ч гэсэн еерийн дотоод итгэл vнэмшлээ дvгнэж цэгнэж, зах зээл рvv орох нь зvйтэй юм шиг бна гэсэн шийдвэр гаргасан юм шиг бгаа юм. тэгээд еерсдиин хурлууд дээрээ ярьж, ардчилсан намын телееллииг оруулж, эвслийн зг байгуулахгvй бол му цаашаа явахгvй гэсэн дvгнэлтийг хийсэн учраас 3н намын телееллийг орооч гэсэн. сдн тэр vедээ татгалзсан. ан с дорлигжав шадар сайдаар, vдн г телеелж би тэргvvн шадар сайдаар эз ийн багц асуудлуудыг хариуцаж орье гэсэн сонголтыг хийсэн.
Хетлегч Бейкер, Шверднадзе нарын хайчилбарын дэргэд зогсоно.	Монголд ийнхуу шинэ засгийн газар денгеж байгуулагдаад удаагvй байх тэр цаг уед хойд хершийн Иркутск хотноо туухэнд тэмдэглэгдэх нэгэн уйл явдал болж байлаа. АНУын терийн нарийн бичгийн дарга ноен Жамес Бейкер болон ЗХУ ын гадаад хэргийн сайд ноен Шварднадзе нар дэлхийн 2 том толгой орны еренхийлегчдийг дахин уулзуулах тохиромжтой цагийг товлохоор 2 дахь едрее уулзаж, улмаар 1990 оны 8 сарын 2ны еглее хэвлэлийнхэнд мэдэгдэл хийж байлаа.
Бейкерийн фото. Жужигчин за кадрт:	"Миний ухаан орсон цагаасаа хойш мэддэг байсан  хуваагдмал дэлхий одоо нэгэнт оршин байхаа болилоо.  Энэ бол хуйтэн дайнд цэг тавьсaн едер!»
Ирак Кувейт руу бембег хаях хроник. (интершум) Хетлегч за кадрт:	Сонирхолтой нь узэл суртлаар хуваагдсан хуйтэн дайны тегсгелд цэг тавигдсан ч, эд баялгаас уудсэн дайнд цэг хараахан тавигдаагуй байж. Ноен Бейкерийг ийнхуу мэдэгдлээ уншиж байхад Ирак улс Кувейт руу дайрсан тухай мэдээ Бейкер Шверднадзе хоерт зэрэг ирсэн гэдэг. Ингээд энэ уулзалтын дараа Монголд айлчлах естой байсан ноен Бейкерийн аялал товчлогдож, естой л Улаанбаатарт денгеж бууж мордоод л енгерч.
Алтангэрэл синх: Очирбат синх: Алтангэрэл синх:	[29:13]  ерселдегчтэй бна гэдэг чинь юу гэсэн уг вэ гэхлээр, зху нэг хэсэг улсын телее хариуцлага хулээдэг, америк улс негее хэсэг улсын телее хариуцлага хулээдэг. тэр ерселдегч байхгуй болно гэдэг чинь америк бух орны телее хариуцлага хулээх болж байгаа юм. [08:17]  мань хуний хэлсэн юм бол, за тэр чинь терийн нарийн бичгийн дарга. би таныг ер гч буштай уулзуулах, америкт айлчлуулах арга хэмжээг зохион байгуулья, тэгээд ярж хеерех юм бна. 2рт зевлелтийн тусламж хамаг юм чинь гадаад хэлхээ холбоо чинь нэгээс нь салчихсан, аа негеех дээр нь уусгэж чадаагуй, ингээд эз чинь маш хунд байгааг бид мэдлээ, тийм учраас энийг тургэлье гээд [28:32]  бакер монголд ирнэ гэдэг чинь бакер ирэхээсээ илуу америк улс монголд ирж бнаа, америк улс монголыг унэлж бна, тоож бна гэсэн бодол байгаа шдээ. энийг бид унэлэх естой.
Хетлегч их тэнгэрийн аманд:	Энэ явдлаас хойш нэг сарын дараа их тэнгэрийн энэ хаалттай бусэд биологийн ухааны доктор шувуу судлаач нэгэн америк эр ирж 14 хоног ажиллажээ.  Гэвч тууний монгол дахь энэ удаагийн аялал эрдмийн ажил нь болох шувуу судалгаанд биш, харин монголын улс терийн амьдралын судалгаанд тусгайлан зориулагдсан бна. Энэ бол Шел Северенхаусын АСаас хaриуцуулсан Монгол хетелберийн захирлын хувьд хийсэн анхны айлчлал нь байжээ.
Шел синх: Анхны айлчлалын фото	[8:22] day one when i came here the country was wide open to me as representative of the asia foundation to meet anybody i wanted to, or organizations, institution, individuals, and to learn as much as i could in the first two weeks about mongolia's needs and interests because the asia foundation was coming to respond to the interest and inititives from mongolians.
	Eрдее анхны едреес л Монгол орон надад Азийн сангийн телеелегчийн хувьд бурэн нээлттэй байсан.  Би танилцахыг хуссэн бухий л байгууллага, институци, хувь хумуустэй бугдтэй нь уулзаж, монголын гол сонирхол, хэрэгцээ нь хаана байгааг олж тогтоохыг эрмэлзэж байлаа. Учир нь Азийн сан чухамхуу тэр хэрэгцээ сонирхолыг л хангах чиглэлээр уйл ажиллагаагаа явуулах чиглэлтэй байсан.
	we didn't have preconcieved ideas or notions or programs that we were going to impose on mongolia. we simply wanted to try to assist mongolia whatever it wanted to do.
	Туунээс биш бидэнд монголд хэрэгжуулэхээр урьдчилан бэлдсэн ямар нэг санаа, узэл баримтлал, хетелбер гэж байсангуй. Бид зугээр л монголыг юу хийхийг хусэж байна, туунд нь дэмжлэг узуулэх гол зорилготой байлаа.
	[9:10] my sense was that the young democrats were extremely smart, extremely well read. they knew a lot of the concept and the theories of the democracy and the market economy. and they knew where they wanted to go.
	Залуу ардчилагчдын хувьд бол тэд туйлын ухаантай, маш их уншсан, ардчилал зах зээлийн тухай онолын мэдлэг ендертэй, хаашаа явах, юунд зорьж байгаагаа тун сайн мэдэж байгаа улсууд юм бна гэсэн сэтгэгдлийг надад теруулж байсан.
	obviously after the 70 years of communism, they had had no practical experience in setting up democratic government, or run democratic government. and i think that was perhaps mongolians were looking for in foreign assistance to simply to assist mongolian looking for gaining experience and skills, and how to apply all these concepts and ideas which really they already had.
	Гэхдээ мэдээж 70н жилийн турш коммунист системд амьдарсан тэдэнд ардчилсан засаг терийг хэрхэн байгуулж, хэрхэн хетлен авч явax талаар практик туршлага унэндээ байгаагуй. Тийм ч учраас тэдэнд ердее л туршлага дадал эзэмшиж суралцахад нь тусламж хэрэгтэй байгаа нь ойлгомжтой байсан.
Ганболд синх: (график) За кадрт диктор:	онолын хувьд бол сонголтоо хийсэн боловч, практик дээр мэддэг хvн байхгvй бсан. иймд мерийн хетелбер дээрээ их цаг авсан. тэгээд vндсэндээ 90 оны тегсгелийн 2, 3н сарын хоорондох хугацаанд хетелбер баримт бичгvvдийг боловсруулах ажилд ороод дууссан. тийм учраас тэр баримт бичгvvдийн дотор 91, 92 онд vр дvнгээ егсен, му ийн енеедрийн нvvр царайг еерчлех гол арга хэмжээ юу бсан бэ гэхлээр тэр хетелбер бсан. (график) уг хетелберт дб, oyвс нд гишvvнээр элсэx, ахб ны гишvvн болox…. банкныхаа системыг 2 шаттай болгоx… vнэ челеелех емчийг хувьчлах му ын иргэнд гадагшаа челеетэй явах эрх олгох (синх ургэлжлэх) еереер хэлбэл сонгуульд байхдаа дэвшvvлж бсан зорилтуудыг му ын анхны зг ын мерийн хетелберт зорилго болгож тусгасан. за тэгээд тэр нь яваандаа хойтон жил нь е паспорт болж хувираад тэгээд тэр нь мэдээжийн хэрэг убх аар батлагдаад бариад ингээд явсан…. тийм учраас энэ бол том хувьсгалт арга хэмжээнvvд хийнэ гэдэг зорилтыг дэлхийгээр зарласан нь еерее их том зvйл болсон. тэгээд дараа нь залгуулаад vндсэндээ 91 оноос эхлээд хэрэгжvvлэх ажил руу орсон. яг энэ ажлыг хэрэгжvvлэх гэж байх vед 91 оны 1сарын 1нээс эхлээд зху манайд нийлvvлдэг байсан vндсэндээ бvx тусламж, бvх харилцаа, бvx худалдааны ажиллагаа ундсэндээ практичeский зогсчихсон.
Хоосон лангууны зураг: Хегжим. Орос цэргууд гарч байгаа дурс микшер. За кадрт Гомбосурэн синх: Зевлелтийн барилгачид Зевлелтийн цэргийн бааз монголд байгаа дурс	[11:36]  будуувчлээд хэлбэл, 3н терлийн орос бсан. за нэгдугээрт зевлелтийн барилгачид, зевлелтийн ажилчид.хоердугаарт зевлелтийн цэрэг, гуравдугаарт монголын байгууллагуудад бсан зевлелтийн мэргэжилтнууд… зевлелтийн ажилчид барилгачид гэдэг маань зевлелтийн зээлийн херенгеер юм барьдаг, зээлийн херенгеер цалинждаг. негеедех нь 0 болсон. тэгэхээр ямар херенгеер ажиллаж, ямар херенгеер цалинжихав, тэгэхэээр хар аяндаа гарсан. негее мэргэжилтнуудийн хувьд сээв гэж бсан… тэгсэн чинь хэрэг явдал бишдсэн чинь негее гадаадын мэргэжилтнийг  eeрсдее ендер цалингаар санхуужуул гэдэг шаардлага тавьсан. тийм боломж манай байгууллагуудад огт байхгуй. тийм учраас тийм мэргэжилтнуудээс еерийн эрхгуй татгалзсан. тэгэхээр саяны 2 бол хоюулаа санхуугийн учир шалтгаантай. аа цэрэг цуухын хувьд бол би энийг жаахан нарийсгаж ярья. би гадаад хэргийн сайд 88 онд болоод дотроо тавьсан зорилт бол нэг том зорилт бол зевлелтийн цэргийг аль болох богино хугацаанд монголоос гаргах. энэ хэдэн чухал ач холбогдолтой юм. нэгдугээрт шахуу зуйл юув гэхлээр бид нар хятадтай харилцаагаа аль болох тургэн хугацаанд хэвийн болгох естой. тэрний нэг ундэс нь бол зевлелтийн цэргийг гаргах естой. зевлелтийн цэргийг гаргаж хятад монголын хооронд итгэлцлийг бий болгох естой. манай гадаад бодлогын хувьд тэр уед тавьж бсан зорилт бол энэ 2 том системийн нэгийг нь дагаж харайдаг, негеехийг нь худлаа эсэргууцдэг. энэний хажуугаар хегжиж байгаа орнууд гэж асар том хуч бсан. тэрэнтэй ойртое гэж. тэрэнтэй ойртохын тулд эвсэлд ул нэгдэх хеделгеен гэж том хеделгеен байсийн. тегехеер энэ xеделгеенд элсэх нь бид нарын олон улсын байр сууриа бэхжуулэх том нехцел байлаа. тэгэхээр тэр хеделгеенд ороход гадаадын цэргийн байж нутагтаа байлгаж болохгуй бсан. тэгэхээр ийм чухал шаардлагын улмаас зевлелтийн цэргийг болж егвел тургэн гаргах естой.
Хоосон лангуу ургэлжлэх: -          алтангэрэл сих: -          Гомбосурэн синх:	[5:10] 90 онд шилжилтийн яг эхэнд манайхыг дэмжиж бсан сэв гэнуу, зху гэнуу, бид нар еерее еерийгее аваад явахад маш хунд болсон шд. ур дунд нь одоо санаж байгаа байх, негее дэлгуурийн лангуун дээр юу юу улдлээ. [17:00]  манайхан их гое ярьдгийн херсен дээрээ буусан гэж. пал гээд л унахгуй юу даа. негеедуул маань гэтэл маньдаа егье гэсэн юм байхгуй. еерсдее бас пал гээд уначихсан шдээ. тэгэхээр бид чинь шинэ найзтай болох естой, шинэ хурээтэй болох естой. негее гуйдаг зуйлээ шинэ хань нехдеес гуйх л болж байгаа юм.
Очирбатын америкт айлчилсан зураг. (интершум: онгоц нисэх) Oчирбат синх: 91 oны Цагаан сарын дурс	тэгээд 91 оны 1 сард намайг америкт айлчлууллаа шуу дээ. тэгээд америкт айлчлуулйж, манайд чинь нэн таатай нехцел олгох тэр захирамжинд буш гарын усэг зурж, ер нь эдийн за саг болон бусад салбарт яаж хамтын ажиллагаагаа хегжуулэх вэ гэх мэт их олон асуудал ярьсан. тэр дотор манайхыг дэлхийн банкны телеелегчтэй уулзуулж, монголыг дэлхийн банкны гишуун болгож егееч ээ гэсэн хусэлт тавьж, мен тэр уед ОУВСын захиралтай уулзаж, манайхыг ОУВСын гишуунээр элсуулж егееч ээ гэж. тэр чинь би 1 сарын 20 дээр очсон юм чинь. 2 сарын хэд дээр билээ дээ цагаан сар болох байхгуй юу. (дурс, интершум) тэгээд цагаан сар гэж ундэсний баяр байдгийн. тэрууний емне л биднийг элсуулж барьж егееч гэж. тэгээд л 2 сарын 10 дээр шдээ манайхыг ДБ, ОУВСын гишуун болгочихсон шд.  тэгээд тэднуудээс негее зээл авах асуудал чинь челеетэй болж, тэдний телеелегчид ирж, бид чинь нэг орны хараад байдлаас гарч, олон улсын болох анхны алхам ингэж хийгдэж бсан байхгуй юу.
Дэлгэрмаа синх:	[12:09] мэдээж хэрэг манай эз ийн бх гэдэг утгаараа тусламж зээл бух юм зогссон байх уед оу ын санхуугийн байгууллагууд оувс, дб ны хумуус манай эз ийн бх дээр анхны уулзалтуудыг манай энхсайхан дарга хийж бхад одоо яах уу гэж.....унийн либералчлалуудыг яаж хийх уу гээд, эрчим хучний хямралын асуудал, оросууд бензин шатахууны нийлуулэлт шууд багассан… энэ бухэн дээр бид ажиллаж блаа. гэхдээ би эз ийн талаас оу ын санхуугийн байгууллагуудтай ажиллахаас гадна АСын шугамаар ундсэн хуулин дээр чимэд гуайтай ажиллаж бсан. АСын суурин телеелегч шел северенхауг гэж хун орж ирж бсан. тэгээд яг тогтолцооных нь хувьд яах вэ гэдэг анхны мэдээлэл тэр бух юмыг АСын суурин телеелегчеер дамжуулж зохион байгуулж бсан сургалтуудад их хамрагдаж бсан.
Шел синх:	[11:20]  one of the key interest was in legal and judicial reform and setting up an independent judiciary, because at that time your judiaciary was actually under the ministry of justice which is executive branch of government. and that was one of the first and most important things that supreme court and others in the parliament wanted to do to set up independent judiciary, independent from the executive branch. and that was eventually ended up.
	Тэр уед АСаас анхааран туслахыг хусэж бсан гол сонирхлуудын нэг нь хууль шуухийн шинэчлэл, тэр дундаа шуух эрх мэдлийг гуйцэтгэх засаглалаас салгаж тусад нь бие даалгах асуудал байсан. Учир нь тэр уед монголын шуух хууль зуйн яамны харьяанд байлаа. Ийнхуу бие даасан шуухийн систем байгуулах явдал дээд шуухийн ч, парламентад байсан олон хуний сонирхол байсан.
	[12:02] we send number of groups of members of the baga hural on study-tour in asia to look at other parliament and to the united states to look at how our system of government work and seperation of powers. we send quite a few groups. the first one was led by s.bayar…. we send number of groups of parliament abroad to look at other systems of parliament and we brought american experts in congressional development and operations administrations, structure periods of long time secretariats in the baga hural at that time to set up the new structure in the baga hural committies, libriries etc.
	Ингээд бид бага хурлын гишуудээс бурдсэн хэд хэдэн группыг зохион байгуулж, туршлага судлах аялалд азийн хэд хэдэн орнууд болон америкт илгээж, засаглал эрх мэдлийн хуваарилалт ямар байдлаар зохион байгуулагддагийг биечлэн танилцуулж байлаа. Нэлээд олон групп аялал зохион байгуулж байсан санагдана. Лав л анхныхыг нь С.Баяр толгойлж байсан. Мен бид бага хурлын шинэ тогтолцоо, зевлел, номын сангууд зэргийг хэрхэн зохион байгуулах талаар зевлегее егуулэхээр америкаас vндсэн хуулийн болон парламентын ажлын албанд мэргэшсэн нарийн мэргэжилтнуудийг авчирч ажиллуулж байлаа.
Xeтглегч сагстай хоол барин зогсоно:	Хэдийгээр шинэ тогтолцоог босгох гэж тал талд ажиллан, оу ын банк санхуугийн байгууллагуудад элсэж, улс орны хувьд ирээдуйд ур дун нь гарах зайлшгуй еерчлелтуудийг цаг алдалгуй хийж байсан ч, бодит амьдрал дээр хумуусийн гар дээр ирэх xooл унд хомс, ард тумэн картын бараанд хар уурээс эхлэн оочерлож, сардаа нэг айл ерх 1 шуудай гурил, ереел хонины мах, (сагстай бараагаа узуулэх), 2 шил архи авч туунийгээ арай ядан хургэж байлаа.  Ингэтлээ доройтсон эдийн засаг улс орныг ч, ард тумнийг ч бурэн сульдуулж, ямар ч сайхан еерчлелтийн арга хэмжээг талархан хулээж авах сонирхолгуй болж байв. Яг энэ уед Америкийн терийн нарийн бичгийн дарга, ноен Жамес Бейкер туруунд тасалдсан аялалаа гуйцээхээр Монголд хоер дахь удаагаа айлчлан иржээ.
Гомбосурэн синх:	[19:21]  91 оны зун бид нар бур тартагтаа туллаа шдээ. терийн турийвч хов хоосон гэж хэлэхээр. тэр уед беикер гэж унэнхvv монголд еериймсег хун байх лдаа. ямар сайндаа жил дараалаад л 2 айлчилж байхав. ямар сайндаа л танай асуудлыг ингэж шийднэ, тэгж шийднэ гэж маньдаа заагаад л. тэгээд зовлонгоо тоочихоор ер сайдыгаа явуулья гэж асуудал тавьсан. хурээд ир гэж бна. тэгээд манай бямбасурэн жириичихсэн. богцонд нь 10 сая доллар шууд хийж байгаа юм. том улс чинь том халаастай бдаг бна. терийн департамент тэр дайны юмыг бейкер мэддэг бна. тэр бол унэхээр бол гол тасрах гэж бхад амин чухал тусламж болж бсан л даа.
Шел синх:	[16:28]  despite all the difficulties, the shortage of foods and so on, despite that there was tremendous enthiuasim about this new concept of democracy and starting something new, building something new which is gonna benefit all the people, that is the excitement i felt and saw. [16:00]  like i was living in the united states two hundred ago watching a new country being born in front of my very eyes and being able to assist mongolians in seeking and dreaming of. and that was the most exciting part.
	Хэдийгээр хоол ундны хомсдол зэрэг олон хvндрэлууд байсан ч, ардчилалсан шинэ тогтолцоог бурдуулэх, ирээдуйдээ бугд ур дунгий нь хуртэх цоо шинэ нийгмийг байгуулах, эхлуулэх асар их оргилсон эрмэлзлэл хун бурт байгааг би мэдэрч харж байсан. Би яг л америкийн нэгдсэн улсад 200н жилийн емне буцаж очоод, нудний минь емне цоо шинэ улс орон терен мэндэлж байгааг харж байгаа мэт сэтгэгдэл терж, монголчуудын тэр л эрэлхийлж мереедеж байгаа хусэлд нь жаахан ч гэсэн туслах бололцоо олдсон хувь заяандаа сэтгэл минь хеделж байсан.
Хетлегч:	Ноен Северенхаусын дурсэлснээр дахин терж буй гэж хэлж болоx шинэ Монгол улс тэр уед еерсдийнх нь сонгосон еерчлелт шинэчлэлийн зам санасан зоргоор тийм ч хурдан сайн сайханд аваачихгуй юм байна гэдгийг улам бур мэдэрч эхэлж байлаа. Нийт ард тумэнд хэтэрхий хурдтай явагдах еерчлелтууд, шинэ нэр томьео, шинэ хэллэг,  шинэ тогтолцооны учир утга тийм ч ойлгомжтой байсангуй. Vvнийг тэр уед Монголд ажиллаж байсан КАСын ажилтан Вернер Прооль еерийн бичсэн «Чингис хаан мишээж байна» номондоо дурслэхдээ: «энэхуу хунд байдлыг олонх бсан МАХН овжноор ашиглаж, болсон бухний гэм буруу, алдаа дутагдал, зовлон зудуурийг засгийн газарт нэгдэн орсон шинэ залуу намуудад тохож амжлаа.»  гэжээ.
Алтангэрэл синх:	[19:27]  92 оны сонгуулиар огтхон бодоогуй бсан ялагдал их цочроосон. тэгээд тэр ялагдлын дараа болсон уйл явдлууд их л эмзэглуулж бсан. за ер нь юуны ч телее явж байсийм, юу ч болчихов доо гэсэн ийм эмзэглэлээр бол бух юм бол цаашдаа емоци гэхээсээ илуу юмыг тооцоолж, зохион байгуулалтанд орж, аа тэхдээ хамгийн гол нь ереесее энэ ардчилал гэдэг чинь хэн нэг хун талбай дээр хэвтэх биш, засаглагчдыгаа еерийн ухамсраар сонгох уйл явц юмаа гэж, еереер хэлбэл ардчиллын гадуур бол ардчилалд орсон хэдэн хунээсээ илуу энэ амьдралд оролцож байгаа, амьдралыг зохион байгуулалцаж егч байгаа ард тумний оролцоо их чухал юм бна гэдгийг яваандаа ойлгоод эд нарт хурэх механизмыг хийх хэрэгтэй болсон.
Хетлегч талбай дээр: Алтангэрэл за кадрт: Aйбекс Моламын хэргийг бичсэн сонингуудын хайчилбарууд.	Ердее 2хон жилийн емне хуучин тогтолцоог халахын телее нэгдэж энэ талбайг битуу дуургэн жагсаж байсан монголчууд шинэ ундсэн хуулийн дагуу хийгдсэн анхны челеет сонгуулиар хуучин эрх баригчдаа бараг тэр чигээр нь эргэж сонголоо.  Шинэ VXиар байгуулагдсан анхны УИХ ын 76 суудлын 71ыг нь МАХН авчээ. [10:07] энэ чинь хариуцлагагуй сонголтын хариуцлагагуй ур дун ш дээ. тэгэхээр энэ ур дун нь юугаар илэрхийлэгдсэн гэхээр шинэ ух ийн дагуу шинэ замнал руу дагуулж хегжуулэх естой нам нь нагаржунайн хоосон чанарын тухай ярьж эхлээд, зг нь бид тоглоод хэлдэг молам айбексдээд эхэлсэн гэж. еереер хэлбэл тесвийн менгийг гаж буруугаар хэрэглэж эхлэх гэх мэт ийм гажигдлууд харагдаж эхэлсэн.
Хетлегч МоАХын байрны коридорт, УБА байсан ереений уудэнд.	92 оны сонгуулийн ялагдал ардчилсан хучнийхнийг анхнаас нь дэмжиж байсан олон улсын байгууллагуудын хувьд ч бас багагуй том шок уусгэсэн гэдэг. Тэгээд дотоод гадаадгуй дор бурдээ хийсэн дугнэлт нь эцсийн дундээ нэг л зуйл дээр тулж очиж. Тэр нь монголын ардчилал хотын хурээнээс халиагуй бна гэж. Монгол орны ерген уудмыг ч хэлэх уу, хедее орон нутагт тэр шинэ тогтолцооны учир утгыг мэдэх хумуус цеехен байлаа. Ингээд МоАХтой анхлан харьцаагаа эхэлсэн Германы КАС Монголд анх удаа албан бус боловсрол олгох УТБАкадемийг санхуужуулэн байгуулахаар болж, тэр уед МоАХны еренхий зохицуулагч болсон бсан Элбэгдоржийн хусэлтээр УИХын эз ийн бх нд зевлех хийж байсан Дэлгэрмаа их хурлын ажлаа орхиж, цоо шинэ академийг нэг ширээ 2 сандалтайгаар, Баярцэнгэл хэмээх захирлын удирдлага дор эхлэхээр болж.
Др.Томас Шрапел синх:	улс терийн боловсрол бол манай кoнрад аденаурын сангаас явуулдаг сонгодог уйл ажиллагаа юм. 50-н жилийн емне энэ сан ийм л уйл ажиллагаа явуулж анхны гараагаа эхэлж байсан, одоо ч бид хаа очсон газраа хэрэгжvvлэх гэж эрмэлзэж байдаг. Энэ бол ур дунтэй нь амьдралаар батлагдсан хетелбер юм.
Дэлгэрмаа синх:	тэгээд академийг кас санхуужуулнэ гэсэн чинь ирдэггуй ээ. тэгэнгуутээ би элбэгээ дарга дээр ороод би хотш оос 3 саяын зээл авлаа шуу гэсэн. асар их менге л дее, тэр уед. тэгээд элбэгээ дарга болж бгаамуу гээд. тэр уед чинь манайx 80 000 тегрегийн цалинтай бсан. би хуучин намын дээд дээр очоод 200 доллараар цалинжууля гээд хэд хэдэн чадалтай залуучууд авсан. одоо энэ ганбат, лхагбаа, одон орны эрдэмтэн нб дарга бсан тэр хунийг аваад, намсрай багш, доржсурэн багшийг аваад… тэгээд тэр их менгеер яасан гэхлээр 21 аймаг, 300 сумаар гэрийн бараа харахгуй явсан. сургалтуудаа хийгээд.
Хетлегч: Оюунтуяа, Бурмаа нарын фото	УТБА ынхныг ийнхуу зээлийн менгеер хедее орон нутгийнхныг гэгээруулж явахад АСын телеелегч Северенхаустай либерал эмэгтэйчуудийн оюуны сангийн тэргуун Оюунтуяа, хегжлийн телеех эмэгтэйчуудийн хеделгеений тэргуун Бурмаа нар очиж уулзан, Mонголд жинхэнэ утгаар иргэдийн санаачилгаар байгуулагдсан терийн бус байгууллагуудын тогтолцоог бий болгох, ингэснээр тер засгийн ачааллыг хуваалцаж, тевлерел, эрх мэдлийг сааруулах чиглэлээр дэмжлэг хусэж, улмаар энэ нь Азийн Сангийн монгол дахь уйл ажиллагааг ергежуулэх чухал алхам болжээ.
Шел синх:	prior to 1992, and of cource during the comminist era, you had so-called NGOs, they were really called the government NGOs, gongos. they were financed by the MNPR, comminist party and they controlled by the communist party, but they were called NGOs, many of them, in all sectors. but there were no truly citizen initiated NGOs which were initiated by the citizens for their own free will, and for their own purposes and not controlled by the state.
	1992 оноос емне, коммунизмын уед, танайд терийн бус байгууллага нэртэй байгууллагууд байсан. Гэвч унэндээ тэд жинхэнэ терийн бус байгууллагууд биш. Тэд МАХНаас байгуулагдаж, тэднээс санхуужиж, тэдний шууд хяналт дор уйл ажиллагаагаа явуулж байсан. Уунийг Гонгос буюу засгийн газрын байгууллагууд гэж нэрлэдгийм. Ийм гонгос тэр уед маш олон байсан, бараг л бухий л салбарт байсан байх. Гэвч жирийн иргэдийн еерсдийнх нь челеет санаачилгаар байгуулагдсан терийн хяналтаас ангид жинхэнэ терийн бус байгууллага нэг ч байгаагуй.
	so the lwos and wfcs were the really two that i met NGOs of this kind and that's went our support to NGOs and civil society began. and after that the whole civil society movement mushroomed, and lot of different mongolian NGOs. and along with that they began considering need the develop the nonprofit law and NGO law which was regulate NGOs to make sure they are free of government influence. and also financial provisions so that people could donate to NGOs and get tax dedactions and so on so forth. so we funded that.
	Иймд либерал эмэгтэйчуудийн оюуны сан болон хегжлийн телеех эмэгтэйчуудийн хеделгеен нь унэхээр ийм терлийн анхны байгууллагууд байсан гэж би боддог. Ингээд иргэний энэ хеделгеенийг дэмжсэн азийн сангийн дэмжлэг хетелбер эхэлсэн. Ууний дараа терийн бус байгууллагууд уй олноороо байгуулагдсаныг та бухэн мэдэж байгаа. Ууний зэрэгцээ энэ олон терийн бус байгууллагуудыг эрх баригчдаас жинхэнэ утгаараа хараат бус байх нехцлийг хангах, санхуугийн эрх челеег нь баталгаажуулах, хандив тусламж егсен хувь хун байгууллагa татварын хенгелелт эдэлдэг байх зэрэг олон асуудлуудыг зохицуулах хэрэгцээ гарч, терийн бус байгууллагын хуулийг санаачилж, судалж, боловсруулахад нь бид бас дэмжлэг узуулж байлаа.
Хетлегч:	1993 oн гэхэд Германы КАС болон Америкийн АСийн аль альных нь уйл ажиллагаа цар хурээгээ тэлж, алсаас удирдах аргагуй болтлоо томорчээ. Негее талаас монголд ернесен ардчилсан хеделгеен системийн хямралд орсон нь илт харагдах болж, шинэ залуу намуудад ардчиллын узэл санаагаа бодит уйл хэрэг болгоход бух талын дэмжлэг хэрэг болж. Ингээд 2 байгууллага тус тусын суурин телеелегчийн газрыг монголд байгуулахаар болсон бна.
Дэлгэрмаа синх:	93 оны 5 сард кас ын суурин телеелегч ирэхээр боллоо гээд… тэгээд негее хунийг чинь онгоцны буудал дээр тоссон чинь ее ендер ернедийн хямсгар герман ирлээ. хеерхий минь хаанаасаа ч нэг машин олсон юм, элбэгээ даргыг ч билуу гуйгаад л машин авч бсан. тэгээд уб зочид буудалд буулгалаа. тэгээд негее байрыг нь узуулсэн чинь угуй би апартментад амьдардаггуй, хауст амьдарна гээд. манайд хаус гэдэг юм байдаггуй гээд тайлбарласан чинь ойлгодоггуй. тэгж анх суурин телеелегчиийг угтаж хамт ажиллаж бсан. тэгээд дараа нь би негее 3 саяынхаа зарцуулалтыг 10н хэдэн боть хавтас санхуугийн материал пичень кофе бух юмнуудынхаа санхуугийн баримтыг узуулсэн чинь германууд за энэ хунд 100 хувь итгэж болно гээд тэгээд бух сургалтуудад хедее хамт яваад прооль гуай яг л монгол хун болсон л доо… тэрнийхээ ачаар 92 96 оны хооронд анхны албан бус боловсрол олгодог бухэл бутэн тогтолцооны тэр суурийг УТБА гэдгийг бий болгосон.
Шрапел синх: фото	[09:00] Конрад аденаурын санг монголд орж ирэхэд германы талаас хамгийн гол уургийг гуйцэтгэсэн хунийг нэрлэ гэвэл би юуны емне вернер проолийг нэрлэнэ. Энэ хун Монгол дахь анхны суурин телеелегчеер ирж ажиллаж бсан. Улмаар телеелегчийн газрыг нээж, уйл ажиллагааг нь эхлуулсэн. Прооль монголд 6н жил ажилласан. тэрний дараагийн хун харамсалтай нь евчний улмаас удаан ажиллаж чадаагуй. Тэрний дараа би 2004 оноос эхлэн ажиллаж бна. За уунээс гадна, тус сангийн уйл ажиллагааг монголд ергежуулэн хегжуулэхэд монголын талаас оролцсон хумуусийг бас нэрлэх естой. Ууний нэг нь ардчиллын салхийг монголд хагалалцсан, одоо ч энэ уйл хэргээ нэр тертэй авч яваа улс терч болox одоогийн танай улсын еренхийлегч элбэгдоржийг би юуны емне нэрлэмээр бна. Бас монголын ардчиллын эцэг гэгддэг C.Зоригийг нэрлэх естой. Ардчилсан хувьсгалыг хамтран байгуулалцаж, одоог хуртэл монголын парламентад жинтэй уурэг гуйцэтгэж байгаа бат уул байна. За дэлгэрмааг би хамгийн туруунд хэлэх естой байсан хуний нэг. Энэ хун одоо ч бидэнтэй байнга хамтран ажиллаж байгаа.
Машин лениний музейн хажуугаар явах. Шел синх: Музейн дотор тал Гудамжны хаяг	one day we were driving behind the lenin museim. i saw the log cabin. two story log cabin behind the lenin museim. i said let's go in there, let's find out what it is. so we went it. (байр луу камер орох) well this log cabin turned out historic landmark in the city. i think it was built in 1907. i think suhbaatar himself used it during your revolution in 1921.
	Нэг удаа бид лениний музейн араар машинтай явж байтал нэг 2-давхар модон байшин тааралдсан. Би энэ юун байшин бэ, орж узье гээд. Тэгээд бид орлоо. Тэгсэн чинь харин энэ нь буур 1907 онд баригдсан, 21 оны хувьсгалын уеээр сухбаатарын еерийнх нь сууж ажиллаж байсан туухийн дурсгалт газар болж таарсан.
	when i went there in 1993 in the summer, part of the whole building was being sublet by the city of ulaanbaatar by baabar who is then just starting unoodor. so when i found that out, and then i also learned the address of the log cabin which was revolutionary street, freedom square, (гудамжны нэрийг бичсэн самбарын зураг) i said that is where we have to have the asia foundation office, and that is where we set up our first office.
	Бидний очсон 1993 оны намар тэр байшин бухэлдээ улаанбаатар хотын мэдэлд байсан ч, тэр уед баабар енеедер сониноо байгуулахаар турээслэн сууж байсан. Хамгийн гол нь энэ байшин хувьсгалын гудамж, эрх челеений талбайн уулзварт гэсэн шуудангийн хаягтайг мэдээд, би шууд л за энд л Азийн сангийн телеелегчийн газaр байрлах естой гэж хэлсэн.
	and that time i hired my first mongolian program officer, seniour program officer oyunbileg. when we start working there are only two of us, oyunbileg and me. we had one desk, and one room, and we had two chairs. she sat on one side of the desk, and i sat on the other side of the desk. and that is how we began to support mongolians in transition to democracy in the revolutionary street and freedom square.
	Энэ уед би анхны монгол хетелберийн ахлах ажилтнаараа Оюунбилэгийг хелслен аваад байлаа. Тэгээд хоюулаа ганц ерее, ганц ширээ, 2 сандалтайгаар ардчилалд шилжиж буй монгол орныг дэмжин туслахаар хувьсгалын гудамж, эрх челеений талбайн уулзвараас суурин телеелегчийн газрын ажлаа анхлан эхэлж байлаа.
Оюунбилэг синх:	[1:45]   ялангуяа эз ийн байдал хэцvv бсан болохоор жишээлбэл одоо нэг оффис тvрээслэнэ гэхэд тvрээс гэж юу байдaг нь бараг шахуу тодорхой бус байсан. турээслэнэ гэж юу байдгииг мэдэхгvй, за тэгээд турээслэнэ гэхэд ширээ сандал хаанаас авах уу гээд, тэр уед чинь зах зээл гэж бсангvй, тэгэхээр байгууллагуудаас зээлж авах ч гэдгиймуу. тэгээд данс манс нээх энэ тэр гэсэн vйл ажиллагаанууд чинь еренхийдее явагдаж байгаагvй, улсын байгууллага л хийдэг байсан байх, гадны байгуулага хурч ирээд хийдэг гэсэн ойлголт байгаагуй. тийм болохоор еренхийдее хана мергеед унах явдал их олон болж бсан.
Хетлегч:	Хана мергех явдал энэ цаг уеийн гол томьеолол байсан гэж олон хумуус дугнэдэг. Лондонгийн Economist Intelligence Unit хэмээх эдийн засгийн алба энэ уеийн монгол орны байдлыг «одоогийн ардчилал нэг алхам урагшаа, хоер алхам хойшоо болоо юу» гэсэн асуултаар томьеолж байснаас узвэл тэр уеийн нехцел байдал санаа зовоох хэмжээнд очсоныг илтгэж байлаа. Их хуралд ардчилсан хучнийг телеелен сонгогдсон таван хуруунд багтах тооны гишууд хуртэл хана мергеж, нэг нь их хурлыг орхин явахад ч хурч, негее нь елсгелен зарлалаа.
94 oны елсгелен.  Xeгжимт монтаж
Алтангэрэл синх:	1р елсгелен бол еерее хуучин тогтолцоог халах зориулалттай бсан бол 2р елсгеленгийн зориулалт, зорилго нь тодорхой бус болчихсон. зохион байгуулалт нь бас тиймэрхуу болчихсон.
Оюунбилэг синх:	[4:50] шинэ vx ийн дагуу бий болсон ардчиллын инститицууд ажиллаж эхлэхэд нэлээн том хямрал уусээд, елсгелен энэ тэр болдог тэр уед, тэр елсгелен болоод хямрал болсон шалтгаан нь болохоор хэвлэл мэдээллийн эрх челеег vx ийн дагуу байлгаагvй, тухайн уеийн зг нэлээн хязгаарлаж бсан учраас хямралд хvрсэн бсан. зг, ялангуяа гуйцэтгэх засаглал аягvй их тусламж авч бсан. хоер талын зг дандаа зг т очиж бсан. азийн сан гэх мэт байгууллагын тусламж хууль тогтоох байгууллагуудад очиж бсан. шуух хэвлэл мэдээлэл 2 дээр юу ч байхгvй бсан байхгуй юу. бид 95 онд семинар энэ тэр зохион байгуулаад, бат уул 4н заалттай хууль гаргасан шдээ. тэрний емнехен хэвлэл мэдээллийнхэнтэй ярьж бхад, бид нар хараат бус, зг аас санхуужихгуй бол яаж амьдарах юм бэ гэж аймаар их асуудал тавиад тэрнийгээ эсэргууцэж байсан шд.
Хетлегч:	Ардчилсан шинэ тогтолцоо vvсээд 3, 4н жил болчихсон байхад, Жирийн олон байтугай, тэдэнд бодит мэдээлэл егех естой хэвлэл мэдээллийнхэн хуртэл бодит мэдээллийг засгиин газраас егдег мэдээлэл гэж уздэг хэвээр байсан тэг цаг уед УТБАын хедее орон нутагт хийж бсан сургалтуудаас санаа авсан ардчилсан намын хэсэг нехед Америкийн бугд найрамдахчуудын хурээлэнгийн дэмжлэгтэйгээр намын лидеруудийнхээ дунд марафон зохиох санаа сэджээ.
Хумуус ереенд хуралдаж байгаа байдал.	-          намын даргыг хурлаар хэлэлцээд шийдэх биш, нийт намын гишууд дундаас сонгох нь дээр юмаа -          бат уул чи дандаа л янз бурийн утоп юм сэдэхийн. Наад америкийн загвар чинь монголд тохирохгуй. -          Харин тиймээ, намыг улам хуваагдуулаад, хагаралдуулаад хаячих юм биш биз? -          Гуй ээ энэ бол 2 хуний хоорондох юм биш, намын гишууд байгууллагаа идэвхжуулэх уйл явц юмaa. Энэ л хамгийн гол нь байгаа юм. -          Наадах чинь ч уг нь чухал санаа шуу. Дээрээс нь ингэж уралдаж явахдаа алслагдмал хедее орон нутагт байгаа улсуудад бодлого зорилтоо ойлгуулах таатай боломж бурдэх юм биш уу. -          Ер нь энэ хэвлэл мэдээлэл олон нийтэд хаалттай, эрх баригчдын бvрэн мэдэлд байгаа ийм цаг уед орон нутагт байгаа жирийн иргэдэд бидний тухай ойлголт гэж ер нь юу байнаа?
Алтангэрэл синх:	[22:19]  ер нь их л будэг бадаг шдээ. за хэтруулээд хэлчихвэл хэдэн сахилгагуй хуухдууд орж ирээд л амьдралыг уймуулээд бна гэж ойлгосон улс дэндуу олон бсан. тийм улсуудад зоригийг ч юмуу ганболдыг аваачаад харуулчихаар хамгийн туруунд сонирхлын суурь нь юундаа байсан гэхлээр тэр сахилгагуй хунийг харах гэж орж ирж байгаа юм. гэтэл тэр сахилгагуй улсууд нь 6н цагийн турш юм ярьчихад бол айхтар тэвчээр гаргаад бугдийг сонсоод гарч байгаа юм. хелсее арчаад л суугаад бдаг. тэгээд 6н цагийн ярианы дараа тэр улсууд чинь 6н цаг ярьж чаддаг хумуусийн ярианы дараа бол за энэ чинь сахилгагуй гэхээсээ илуу арай еер улсууд юм бна. энэ улсууд чинь улс орныхоо хегжлийг арай еереер боддогийн бна гэдэг.
Газрын зураг: Хетлегч: (6н xуний зургийг хуваасан хэсгууд дээр нэг нэгээр нь тавих)	Тэр уед монгол орны18 aймгийг 3, 3аар нь 6н хэсэгт хувааж, VАНыг толгойлж бсан ганболд, ер нарийн бичгийн дарга бат уул нараас гадна c.зориг, энхсайхан, дорлигжав, элбэгдорж гэсэн 6н лидерийн удирдлагатай багууд 6н тийш гарч, 1994 оны 2р хагасаас 96 он хуртэл 2 жилийн хугацаанд монголын 300 гаруй сумдаар аялж, тэнд байгаа иргэдийг монголд гарч байгаа еерчлелт руу ухамсартайгаар татан оролцуулах ажиллагаа явуулжээ.
Алтангэрэл синх:	энэ ерселдеенд шалгарсан 3н хун байдгийн. энд юуны туруунд элбэгдорж, тэгээд бат уу, ганболд 3 байдгийн. дээрээс нь узуур туруунд хэнийгээ гаргахав гэдэг асуудал дээр бат уул дарга ухамсартайгаар нэрээ татаж аваад элбэгдорж ганболд 2 ерселдеед дуусгасан л даа. ур дун нь 96 оны сонгууль.
Дэлгэрмаа синх:	тэгээд 96 оны сонгуульд 12 цагаас эхлээд дун авахад негее хевсгелийн бохьшарга, цогбадрах эд нар чинь чимэд гуайг, даш ендон гуайг ялчихлаа гэхлээр бид нар итгэхгуй бгаа юм чинь. тэгээд л негее бадамдамдин гээд хэн ч мэдэхгуй бизнес залуу гх ны сайд гомбосурэнг ялчихсан гэхлээр итгэхгуй бгаа юм чинь.
Шел синх: Хоер хун суун ярилцаж байгаа байдлаар араас нь авах: жужигчдийн диалоги:	at that time the asia foundation cooperation with us embassy, ambasodor jonson brought out election observation team to watch election. and the day after the election, they were so surprised and stanned by the election result. well i was with the secretary of state who led the team. when we went to see then prime minister jasrai who had just lost in the election, and baker and jasrai were sitting together. jasrai was little bit sad. and baker said
	Тэр уед бид америкийн нэгдсэн улсын элчин сайдын яам болон элчин сайд жонсонтой хамтран сонгуулийг ажиглах баг зохион байгуулсан юм. Тэгээд сонгуулийн ур дунд гайхаж цочирдсон эрх баригч намын лидеруудтэй уулзахаар маргааш едер нь бид очлоо. Би тэр ажиглагчдын багийг удирдсан Бейкертэй хамт байсийм. Тэгээд еренхий сайд байсан жасрайтай уулзахад тэр жаахан гунигтай баргар байдалтай байсан. Тэгэхэд нь Бейкер Жасрай гуайд хандан:
	-          well i lost lot of elections too, and i know how it feels. you feel little sad when you lost the election. pm jasrai said -          well we had election free and fair election under the constitutional rule of law, and other side won, and now it is come to upon us to make a peaceful transfer of power from the MPRP to the democrats.
	-          би ч олон ч сонгуульд ялагдаж байлаа. Танд ямар байгааг би маш сайн ойлгож байна. Сонгуульд ялагдах ч гунигтай байдаг шvv. гэхэд еренхий сайд Жасрай: -           Нэгэнт  бид ундсэн хуулийн дор бид челеет ардчилсан сонгууль явуулж, туунийх нь ур дунд негее тал ялалт байгуулсан болохоор бидэнд одоо МАХНаас ардчилсан намд эрх мэдлээ тайвнаар шилжуулэн егех л улдлээ гэж хэлсэн.
	that is democracy, the essense of democracy, peaceful transfer of power with free and fair elections.
	Ердөө л энэ! Челеет ардчилсан сонгуулиар Эрх мэдэл тайван замаар шилжих! Энэ чинь л ереес ардчиллын амин зарчим нь юм шуу дээ.
Хетлегч:	Ингэж монгол оронд тэртээ 1989 оны суулчээс эхэлсэн ардчилсан хеделгеен еселт хегжлийн явцдаа олон гол горхины урсгалыг нэгтгэн ергежсеер, эхлуулсэн ардчиллынхаа ур дунг 6н жилийн дараа бодитоор амсаж, 1996 онд ардчилалын амин зарчим болсон ард тумний шударга челеет сонгуулиар засгийн эрхийг тайван замаар шилжуулэн авсан билээ.
Ирээдүй өнөөдрөөс эхэлнэ бүх оддын дуулсан дуу
Шрапел синх:	[18:21] гадны хун монголд ирээд асуувал би ганц л егуулбэр хэлнэ. монгол бол ардчиллыг хегжуулэх талаараа азид тэргуулэх орон гэж. яахав монголд удаан байсан хумуус янз бурийн байдлаар шуумжлэлтэй хандах явдал байдаг. Гэхдээ монголтой адил тестэй орнуудад ардчилал яаж ернеж байгааг харьцуулж узэх хэрэгтэй. хуучин зевлелтийн бурэлдэхуунд бсан орнууд казакстан, узбекстанд байдал ямар бна, 2 хершее хар! ингээд харахаар монгол бол ардчилалыг хегжуулэх тал дээр яах аргагуй манлайлж улгэрлэж яваа гэж би хэлнэ.
Тегсгел.