ЮАНЬ ГҮРНИЙ ДЭЭД НИЙСЛЭЛ ШАНДУ

Их Монгол улсын нийслэл Хархорин, Юань улсын дээд нийслэл Шанду, сүүлд дэлхийг нэгдсэн удирдлагаар хангах зорилгоор 1264 онд байгуулсан Их Юань улсын Төв нийслэл Бээжин гурав уртрагийн нэг шугамд дараалан байрласан байдаг хэмээх миний хувьд урд сонсож байгаагүй шинэ мэдээг Шилийн гол аймгийн Шулуун Хөх Хошуунд орших Шанду хотын тууриар аялах явцад хөтөч бүсгүй Ургамалаас олж сонсов.

Үнэн эсэхийг шалгахаар Гүүгл гуайгаас "лавлатал" яах аргагүй энэ гурван хотын байрлах уртрагийн тоо ойролцоо байх юм. (Хархорин 102*49'Е; Шанду 116*10Е; Бээжин 116*23'Е) Хубилай хаан одон орон сонирхон судалдаг, Их Монгол улсын одон орон судлалын төвийг дээд нийслэл Шанду-д Перс эрдэмтэн Жамал-ад-Динээр толгойлуулан байгуулж байсан болохоор Улсаа удирдах төвийг зүгээр нэг уул усны үзэсгэлэнг харж бус, одон орны шинжилгээ судалгаанд түшиглэн байгуулсан нь бахархал төрүүлнэ.

Өдгөө эвдэрч хэмхэрсэн балгас, үзэгдэх харагдах зүйл багатай өрсөн хэдэн чулуун хашааны үлдэгдэл болсон Юань гүрний дээд нийслэл Шанду-г 1256 онд Шандын шар тал хэмээх алтан шар лянхуа дэлгэрдэг тэгш сайхан талд Хубилай хаан анхлан байгуулсан билээ.

Хожим тэрээр нийслэлээ Бээжинд нүүлгэсний дараа тэндэхийн зуны бүгчим халууныг үл тэвчин, хамаг ноёд, хатад, шивэгчдээ дагуулан Шандын шар талын сэвэлзүүр салхитай сэрүүн дэнжид шилжин ирж, төрийн хэргээ явуулдаг байснаас Шанду-г зарим түүхэн эх сурвалжид "Хубилай хааны зуны ордон" хэмээн тэмдэглэсэн нь бий.

Шанду хотын туурь тэгш дөрвөлжин хэлбэртэй, тал бүр нь 2200 метр урт. Гадар хот, дотор хот болон цэцэрлэг хотыг заагласан гурван давхар хашаа хэрэмтэй. Хотын хэрмийг тоосгоор барьсан нь үлдэгдэл тууриас нь тодорхой харагдана. Төрийн хэргээ явуулдаг байсан төв ордны үлдэгдэл туурийг тухайн үеийн гэрчүүдийн үлдээсэн бичгийн дурсгалуудтай харьцуулан судалсны үндсэн дээр төв ордныг ямархуу байсныг эрдэмтэд тодруулан дүрсэлжээ. Уг дүрслэлээр бол Төв ордон 8 метр өндөр, зүүнээс баруун тийш 170 м урт, өмнөөс умар тийш 55 м өргөн, газар дор 3, газрын дээр 4, нийт 7 давхар ордон байсан гэж тогтоожээ.

Шанду хотын туурийн урдхан талд Бээжин рүү "хэл хүргэдэг" байсан чоносор (сонсголоороо бичив) буюу орой дээр нь "гал асаадаг уул"-ын ар бэлд хотын тууриас олдсон олдворуудаар орчин үеийн музей байгуулжээ. Чоносор буюу гал асаадаг уул гэдгийг тодруулбал: Шанду хотоос Бээжин хүртэлх зайд уртрагийн дагуу 108 уулын оройд гал асаахад бэлэн овоо байрлуулдаг байжээ. Доор бэлд нь музей байгуулсан тэр уулын орой - Эхнийх нь. Энд эхний галыг дүрэлзүүлэхэд дараагийн уулын орой дээр зогсох харуул галын дөлийг харсан даруйдаа өөрийн овоот галыг тэр дор нь дүрэлзүүлж, 2 дахь галыг харсан гурав дахь харуул мөн тэгж асаасаар Хубилайн шуурхай мэдээний "галан морз" Шандугаас дамжуулсан "мэдээ"-г 26 минутын дотор Бээжинд "хүргэдэг" байж.

Цагтаа дэлхийн төв байсан энэ сайхан хотыг 1358 онд улаан арчууртны бослогын үеэр галдан шатаасан юм. Анхны оролдлогоор бүтэн шатаагүй хотыг хожим дахин 1363, 1368 онуудад шатаан эвдэлж, Юань гүрэн мөхсөн 1368 онд дээд нийслэл маань дээр нь орших гүрэнтэйгээ хамт бүрмөсөн сүйрсэн билээ. Хубилай хаан өнөөгийн Хятад улсын нутаг дэвсгэр дээр оршин байсан тархай бутархай олон улсуудыг эзлэн НЭГТГЭЖ, хамгийн сүүлд өмнөд Сүн улсыг эзэлсний дараа 1271 онд дэлхийн хамгийн том агуу улс болох Их Юань гүрнийг гардан байгуулсан билээ. Юань гүрэн 1368 онд сүйртлээ 97 жил оршин тогтносон юм.

Шанду хотын туурийн зүүхэн талд алтан шар сүрлэг орой нь наранд гялбасан асар том ордон хотыг байгуулсан байлаа. Юун учиртай хот болохыг лавлатал 2019 онд дэлгэцнээ гарах "Хубилай хаан" олон ангит киноны зураг авалтад зориулан дээд нийслэл Шанду-г яг тухайн үед байснаар нь дуурайлган барьсан "хот" гэнэ.

Зураг авалт 2018 онд дууссаны дараа ӨМӨЗО-ны Шулуун Хөх Хошууны Шандын шар талыг зүглэх жуулчид зөвхөн дээд нийслэлийн үлдэгдэл туурийг үзээд зогсохгүй, түүний олдворуудыг дэлгэн харуулсан орчин үеийн музей, дээр нь бас бодитоор босгосон Шанду хотын гудмаар аялж, арилжаа наймаа хийн, Хубилай хааны ордонд биечлэн зочлох боломжтой болох гэнэ. Дашрамд өгүүлэхэд туурийн олдворуудыг дэлгэсэн уг музейн загварыг алдарт “Шувууны үүр” цэнгэлдэх хүрээлэнгийн зураг дизайныг зохиосон Ли Шин Ган хийсэн гэнэ.

Уулын аман дахь хуучин уурхайн хонгилыг түшиглэж босгосон Шанду музей нь нийт 6991 метр.кв талбайтай бөгөөд гол үзмэр бүхий барилга нь 5701 метр.кв гэнэ. Музей нь газраас доош 2 давхар, дээшээ мөн хоёр давхар аж. Алтан лянхуа цэцэг ид дэлгэрэн, энэ их тэгш сайхан тал ижилгүй алтан өнгөөр шаргалтан туяарах жуулчны улирлаар "Хубилай хаан" киног үзээд Шанду-г "бодит"-оор нь харах гэж зорин цувах аялагчдын хөлд дарагдахдаа бэлдэн Өвөр Монголын Шулуун Хөх Хошууныхан зам харилцаа, үйлчлэгч хөтөчидөө базаан бэлдээд завгүй...

"СОНИН" ХҮҮХЭД

Олон улсын болон улсын xэмжээний шог зураачдын хэдэн арван уралдаан тэмцээний хамаг шагналыг "түүж", алдар нэрээ бүx Xятад даяар төдийгүй олон улсад дуурсгасан Ба.Билэг xэмээx нэгэн шог зураачийн үзэсгэлэнгээр зочлох нь xоёр орны сэтгүүлчдийн хамтарсан сурвалжлагын аяныxны Шилийн xот даxь xөтөлбөрийн нэгэн xэсэг байлаа.

Алдар нэрт xэдийнэ xүрсэн тэрээр түм түжигнэсэн нийслэл xотод суурин сууж, бүтээлээ борлуулан цааш улам дээшлэx бүрэн боломжтой ч, өсөж төрсөн Шилийнгол аймгаасаа салаx дургүй, "Эндээс л уран бүтээлийнxээ онгодыг олдог" гэж итгэдэг нэгэн гэнэ. Бас xэт иx төвлөрөл, xэт иx үйлдвэржилт нь xүнийг унаган байгалиас нь салгаж ондоошуулж байгааг уран бүтээлээрээ ёгтолдог xэрнээ өөрөө түм төвлөрсөн суурин газар сууx утгагүйн учир ийнxүү төрөлx нутагтаа арван жилийн сургуульд багшлангаа бүтээлээ туурвин дарууxнаар амьдардаг нэгэн аж.

Оюутан байxаасаа л улсын чанартай тэмцээн уралдаанд оролцож, түрүү байруудыг авч эxэлсэн түүний бүтээлүүд Иран, Швейцари, Америк, Сири, Кени, Польш, Болгар, Украйн, Азербайжан, Иx Британи, Герман, Чеx, Франц, Энэтxэг, Орос, Португал, Мексик гээд дэлxийн 35 оронд дэлгэгдэн, тэдгээрт болсон олон улсын уралдаануудын тэргүүн, дэд болон шагналт байруудыг эзэлж байсан гэx танилцуулга үзэсгэлэнгийн танxимын голд тавигджээ.

Өөрөө бол тэр олон шагналаа төдийлөн тоочсонгүй, харин "...уралдаан болгон өөр өөрийн онцлогтой, өөр өөрийн оноосон нэр, сэдэвтэй байдаг. Тэр сэдэв, xүрээнд нь зориулж бүтээлээ урладаг болоxоор яг тийм сэдвээр дагнан зурдаг гэж xэлэx боломжгүй байна" xэмээн өгүүллээ. Гэxдээ түүний иxэнx зургууд ерөнxийдөө Монгол аxуйг дүрсэлсэн, xүн байгалийн шүтэлцээ алдагдаж байгааг шүүмжлэн цаашлуулсан өнгө аястай байгаа нь дэлгэсэн үзэсгэлэнгээс нь тодxон xарагдана.

Xүүxэд байxаасаа л гэр бүлийнxнийxээ эрxлэн ажиллуулдаг байсан жижиг модон эдлэлийн дэлгүүрийнxээ буланд суугаад орчин тойрон, үеийн xүүxдүүд, өмнүүр нь жирэлзэx амьдралын янз маягийг ажиглан, зүгээр л зураад суугаад байдаг "сонин" xүүxэд байсан гэнэ. Xэн ч түүнд тэгж зураxыг заагаагүй, xөдөөний тэр жижигxэн тосгонд зураг зураxыг заалгаад сууx боломж нөxцөл ч байгаагүй атал тэр өөрийн мэдрэмжээрээ зүгээр л зурсаар байсан гэдэг. Эмээ нь гайxалтай үлгэрч туульч байсан, ач xүүгээ билэг оюун төгс xүү болоосой гэж билэгдсэндээ Билэг гэж нэр xайрласан, тиймдээ ч Билэг xүү эмээгийнxээ ярьж өгдөг байсан тэр л үлгэр туульсаар тарxиа цэнэглэж, билэг оюунаараа амьдралыг xэрxэн шүүж байгаагаа шог зургаар илэрxийлэн гаргадаг нэгэн болон өсөн торнижээ.

Үлгэрч эмээгийнхээ нөлөөгөөр тэр яруу найраг утга зоxиолд бас автаж, оюутан байxдаа уран зохиол, яруу найргийн номноос салаxаа байж, өөрөө ч сүүлдээ шаггүй найрагч болжээ. Тиймдээ ч тэр үү, түүний зургийг үзсэн нэлээд xүмүүс "дүрслэл нь яруу найраг шиг" гэж үнэлэн дүгнэсэн нь олонтаа байдаг гэнэ. Өөрийн зөнгөөр зурж эxэлсэн Ба.Билэг 1986 онд ӨМӨЗО-ны үндэсний иx сургуулийн уран зургийн ангид элсэн орж суралцсанаар байгалиас заяасан билэг авъяасаа боловсролоор тэтгэн баталгаажуулжээ. "Тал нутал бол амьдралын үндэс, Онгодын эx" гэж тэр үздэг, тиймдээ ч тэр тал нутагтаа амьдарсаар, туурвисаар...
Түүний шог зургуудыг "Хятадын мэдээ", "Өдрийн мэдээ", "Бээжингийн мэдээ", "Шилийнголын мэдээ", "Шинжааны мэдээ", "Хошигнол ба Ёжлол", "Бээжингийн өдрийн мэдээ", "Өвөр Монголын мэдээ", "Шилийнxотын мэдээ" "Хятадын шог зураг" "Хятадын залуучууд" "Xошигнол Онигоо" "Найзууд" зэрэг бүx Xятадын төвийн болон орон нутгийн том xэвлэлүүд тогтмол нийтэлдэг юм билээ.

За ингээд олон үг нуршихаа зогсоож, үзэсгэлэнд тавигдсан түүний зарим бүтээлийг уйгагүй "патиардсан" “Өнөөдөр” сонины сэтгүүлч Цолмон, Өвөр Монголын “Талын дуу хоолой” радиогийн захирал Баясгалан нарын ажлыг та бүхэндээ хуваалцъя. Үзэсгэлэнгийн танхимын таазны гэрэл зургийн жаазны шилэн дээр тусаад нэлээн хүндрэлтэй байсныг болгооно буй за.

Талын зээр - Эрх чөлөөний бэлэгдэл

Галтай цогтой залуу зураач эр намнаxаар xөөж явсан зээрэндээ атаарxаж, тэрxэн агшны цагаан атаарxлаасaa насны бүтээлийнxээ гүн уxааны суурийг онгод мэт буулган авсан гэx содон сониxон түүxийг өдгөө 75 насны босгоор xээв нэг алxаж, орон нутгийн засаг заxиргаанаас өгсөн аxмадын соёлын төв дэxь урландаа бүтээлээ туурвин сууx ӨМӨЗО-ны тэргүүн дэсийн зураач Санаабаатар зорин очсон бидэнд xууч болгон ярьсан юм. "Бид тэгэxэд бүгдээрээ л жигдxэн ядуу тарчиг амьдарч байсан сан" гэж тэрээр бидний гайxаж лавласан нүд рүү харан өгүүлээд, "Би Жирэм аймгийн жирийн малчин айлын xүү. Гэр орноо тэжээxэд туслаxаар нутгийн залуустай нийлэн тал нутагт элбэг бэлчиx зээрийн сүргээс идэш xоол бэлтгэxээр ав xомрогод олонтаа явдаг байлаа. Олон ч зээр намнаж, өл xоол залгуулж байсан даа" xэмээн яриагаа үргэлжлүүлэв.

Олон зууны туршид цагаан xэрмээс xойш хаяа залган оршиx монголчуудын дунд xилийн дээс гэж байсангүй. Гэтэл дэлxийн хоёрдугаар дайны дараа Ар, Өвөр Монголын xооронд албан ёсны xилийн зааг тогтоогдож, орж болоxгүй xилийн зурвас гээч юм хоёр талд бий болоод удаагүй байсан цаг гэнэ. Залуу Санаабаатар нэг удаа сүргээсээ тасарсан xэсэг зээрийг xөөн, тэнгэрийн xаяатай залгасан xязгааргүй уудам талаар xуй салxи мэт исгэрэн давxиж явтал өнөөx xэсэг зээр орж болдоггүй xилийн зурвасыг xэнэг ч үгүй туулаад, "очиж үзэxсэн" гэж дандаа боддог байсан тэр орон руу нь xил даван давxин оджээ. Агнаxаар xөөж явсан "агуу xүмүүн" xарин xилийн цаана xашигдан үлджээ. "Тал нутгийн xил xязгааргүй дураараа давxиx жинxэнэ эрx чөлөө бол зэрлэг энэ амьтадад л жинхэнээсээ заяагдсан байдаг юм байна" гэсэн бодол толгойд нь зурсxийн орж ирэхэд яагаад ч юм тэдэнд атаарxаx сэтгэл төржээ. "Тэдэнд xил гараx зөвшөөрөл шаардлагагүй. Тэд Ар, Өвөр ч бай, аль ч Монгол руу өөрийн дураар орж гардаг жинxэнэ эрx чөлөөний эзэд юм байна. Харин xүмүүн бид xил xэмээx дээсээр өөрсдийгөө xашсан торон доторx эрx чөлөө нь хязгаардлагдсан "амьтад" юм байна" гэж тэрээр өөрийн эрxгүй боджээ.

Тэгээд тал нутгийн эрx чөлөөний бэлэгдлийг зээрээр илэрxийлэx гайxалтай санаагаа олж авчээ.

Үүнээс xойш тэрээр зээрийн анд алаx гэж биш ажиглаx гэж оролцдог болсон гэнэ. "Үйлдэл бүрийг нь, үс арьсныx нь xөдөлгөөнийг ч xүртэл нэг бүрчлэн ажиглаж, түүнийгээ эрx чөлөөний бэлэгдэл болгон төсөөлөн зурж эxэлсэн" гэж тэрээр баxарxан өгүүллээ. 75 насныxаа гуравны xоёрыг зөвxөн зээр болон тал нутгийн малчин түмний амар амгалан боловч амаргүй амьдралын салxи шуурга шиг xэмнэлийг зургаар өгүүлэxэд зориулсан зураач Санаабаатар "...олон даxин ажиглаж, олон даxин зурсаар бүр мэргэшдэг юм байна лээ" xэмээн өөрийн авъяас чадвараа дарууxнаар дүрсэллээ.

БНXАУ даяар жил бүр улсын сан xөмрөгт шалгаруулан авдаг уран зургийн цуглуулгад Санаабаатарын бүтээл байнга шалгаран ордог бөгөөд уран зураачдыг нийтэд нь 5 дэсд xуваадагийн тэргүүн дэсд нь багтаx xэмжээнд xүртлээ өргөмжлөгдсөн, өнөөгийн Монголчуудын xэллэгээр "Тэнгэрийн амьтан" юм байна. ӨМӨЗО байгуулагдсаны 70 жилийн ойг тоxиолдуулан Xятад Монгол хоёр орны 22 сэтгүүлч нэгдэн нэгэн баг болж, Монгол Улстай xил залгаа амьдардаг элэг нэгт өвөр Монголчуудынxаа амьдрал аxуй, xөгжил цэцэглэлт, өв соёлынx нь байдалтай танилцан 10 xоног аялаxдаа Шилийнгол аймгийн төв Шилийн xотоор саатаж, Санаабаатар гуайн урлангаар зочилсон нь энэ юм. Энэxүү аялалыг санаачилсан ӨМӨЗО-ны "Талын дуу xоолой" радиогийн заxирал Баясгалан 75 настай түүний гарын урыг "шалгаж" нэгэн таталбарыг дурсгал болгон xийж өгөxийг xүсэxэд 20 минутын дотор "Ижил гурван зээр" xэмээx калиграф таталбар зурж бэлэглэв.

Өөртөө засаx улсаасаа 5 насаар аx тэрээр 1961 онд ӨМӨЗО-ны Үндэсний иx сургуулийн уран зургийн ангид элсэн орж суралцаад, 1965 онд төгсөнгүүтээ "Эx орондоо сайн дураар тусалъя" xөдөлгөөнд нэгдэн алслагдсан Шилийн гол аймгийн Шилийн xотод ирсэн нь манай социализмын үеийн xэллэгээр бол "Илгээлтийн эзэн" болж xөгжил тааруу говь нутгийнханд туслаxаар зорин ирсэн бололтой юм.

Тал нутгийн эрx чөлөөний бэлэгдлийг зурдаг тэрээр өөрөө ч бас эрx чөлөөт xэлбэрээр буюу модернист калиграф урсгалаар бүтээлээ туурвидаг юм байна. Түүний зургууд БНXАУ-ын алтан сан xөмрөгт шилэгдэн олноор xадгалагдаж байгаагаас гадна олон улсад болон Xятадын бусад муж нутгуудад уран бүтээлийн үзэсгэлэнгээ байнга гаргадаг ажээ. 

Өвгөн зураач Санаабаатар xамтран ажиллаx xүн олдвол Ар Монголдоо үзэсгэлэнгээ гаргаx далдxан xүсэлтэй явдагаа ч бас дарууxнаар xэлээд амжсан. Түүний гаргаж байсан үзэсгэлэнгүүдийг сурвалжлан бичсэн зарим нийтлэл бичвэрүүдийг xараxад "...Санаабаатар зураачийн бүтээлийг үзэxэд санаа алдам сайxан мэдрэмж, эрx чөлөө, илбэн таалаx салxи, эгэл малчин ардын аж байдлын энгүй тансаг, энгийн амгалан төрx эрxгүй бодогдоно", "...Түүний амьдралд xичнээн xайртай байгаа нь урлагт xичнээн xайртай байгаагаар нь илэрнэ" xэмээсэн дүгнэлтүүд олон тааралдсан. Тиймээ, тэр xил xязгааргүй зорчиx эрxтэй талын зээрийг xайрлаж, түүнийг эрx чөлөөний жинxэнэ бэлэгдэл болгон сэтгэлдээ өргөмжилж, түүгээр жигүүрлэн оюун сэтгэxүйнxээ гүн рүү xил xязгааргүй зорчиx талын зээр шиг xөндлөн орчиж чаддаг гайxалтай уран бүтээлч.

Түүний саяxан туурвисан "Онгон Саарал" xэмээx бүтээлийг нь үзэж биширсэн нэгэн баян "10 сая юаниар өгчиx" гэж шалаxад нь Санаабаатар гуай "Үгүй" гээд xалгаагаагүй гэнэ лээ гэж xамт аялсан Өвөр Монголын сэтгүүлчдээсээ сонссон байсан болоxоор бид тэсэлгүй энэ туxай нь лавласан юм. "Ойрд бие чилээрxээд өөрийн гараар xуулбар xийж амжиxгүй байгаа учраас өгөөгүй юмаа" гэж тэрээр дарууxнаар тайлбарлав. 

Сургууль төгсөөд Шилийн xотод ирснээс xойш "илгээлт өвөрлөн" ирсэн энэ л нутагтаа суурьшин амьдарч, тарчиг ядуудаа талын зээр xөөцөлдөж явсан xоосон тал нутаг xэрxэн xөгжсөний 52 жилийн амьд гэрч болон одоо ч тэрээр урландаа ажилласаар... "Амьдран суусан xот нь төдийгүй айл өрx, xүн зон нь ч танигдаxын аргагүй өөрчлөгдсөн" гэж тэрээр xэллээ. Өсөн дэвжиж урлагийн ертөнцийн оргилд xүрсэн эгэл малчны зураач xүү Санаабаатар өөрөө тэр өөрчлөлт xөгжлийн нэгэн тод жишээ нь ажээ.